Reformpedagogiek deel 15: Prof. Wim Rietdijk: ontscholing en
ont-intellectualisering bevorderen onmondigheid en zijn rechts-conservatief
project
Raf Feys
(Onderwijskrant nr. 140 januari 2007)
1 Inleiding
Prof. C.W. Rietdijk, wis- en natuurkundige, ex-docent in het
voortgezet onderwijs en cultuurfilosoof. een bijdrage over ontscholing in de bundel Steeds minder leren. De
tragedie van de onderwijshervormingen. Volgens Rietdijk is de ontscholing of
ont-intellectualisering van het onderwijs het centrale kenmerk is van veel
onderwijshervormingen van de voorbije decennia en van Het Nieuwe Leren.
Volgens hem leidt ont-intellectualisering ook tot onmondigheid en conformisme.
Veel hervormingsprojecten van de voorbije decennia, het recente Nieuwe Leren
e.d. leid(d)en tot ontintellectualisering en tot minder kritische en meer
conformistische burgers. Ook de bureaucratisering van het onderwijs
leidde/leidt tot conformistisch gedrag, zowel bij de leerkrachten als bij de
leerlingen. Ontscholing en bureaucratisering zijn maatschappelijk gezien conservatieve
projecten die de machtshebbers en het establishment in de kaart spelen, ook al
kennen ze zichzelf vaak het etiket progressief en vernieuwend toe.
De cultuurfilosoof
Rietdijk probeert het ontscholingsgebeuren te duiden vanuit een visie op evoluties
binnen onze cultuur vóór, tijdens en na de Verlichting. We beperken ons hier
tot het meer recente verleden. Centraal in veel onderwijshervormingen sinds
1965 staan volgens Rietdijk de ont-intellectualisering en bureaucratisering van
het onderwijs. Binnen de al bijna veertig jaar durende onderwijsstorm in een
aantal Westerse landen doen zich een aantal ontwikkelingen voor die in algemene
termen te omschrijven zijn als ontscholing en conformerende
vermaatschappelijking. Deze evolutie sluit aan bij de tijdsgeest van
commercialisering, bureaucratisering en consumptie (gerichtheid op het
hier-en-nu en het incidentele).
Hierin past in feite
de hele onderwijsontwikkeling: van minder lijn in de leerstof en lesmethoden,
nadruk op vaardigheden en de inefficiëntie van zelf het wiel uitvinden (veel
opzoeken en zelf ontdekken) tot aan Riesmans other-directedness. Ook past
erin die soort vermaatschappelijking die bestaat uit bureaucratie en
over-organisatie. Veel hervormingen eigenen zich het etiket progressief toe,
maar zijn volgens Rietdijk in essentie rechts-conservatieve projecten. Deze
typering komt ook vrij goed overeen met onze analyse van het
ontscholingsproject van Ivan Illich in Onderwijskrant nr. 138. Ook wij
bestempelden samen met emancipatorische onderwijskundigen als Lawton en Snyders
ontscholing als een conservatief project dat vooral tot ontschoolde en minder ompetentente, minder
kritische, mondige leerlingen leidt.
Als uitingen van de
ont-intellectualisering, ontsystematisering en bureaucratisering verwijst Rietdijk
o.a. naar volgende verschijnselen: Minder lijn en systeem in de meeste vakken
in het voortgezet onderwijs (minder structuur en leerlijnen, minder grammatica,
minder lijn in geschiedenis, minder deductie en systeem bij de exacte vakken,
playing down van algemene ontwikkeling,
) Een minder intentionele aanpak in
het basisonderwijs en afstemming op de beperkte en egocentrische leefwereld.
Een verschuiving van het accent van de intellectuele dimensie naar
vaardigheden en naar het sociale (de leerling en niet de leerinhoud staat
centraal). Minder aandacht voor examens, cijfers, individuele prestaties.
Overaccentuering van sociale (gezamenlijke werkstukken maken, veel nadruk op
group-mindedness en other-directed personality -cf. David Riesman in The Lonely
Crowd). Nadruk op zelf ontdekken en leren leren (minder klassikale
lessen, zelfstudie in Studiehuis, projectonderwijs). Het moeizaam zelf laten
opzoeken van informatie i.p.v. deze in kernachtigtransparante en coherente
leerboeken aan te bieden. Streven naar zgn. gelijkheid en gelijke
resultaten leidt tot het willen werken met te heterogene groepen in het
voortgezet onderwijs. Schaalvergroting en bureaucratisering (groot aantal
managers, veel vergaderen, bezig zijn met structuren in plaats van
welomlijnde leerstof,
) Minder discipline en te weinig stilte in de klas (anti-autoritaire geest, groeiende
consumptie en hier-en-nu-gerichtheid, toenemend geweld, veel groeps-werk,
)
2. Culturele analyse van Rietdijk
Het
ontscholingsproject waarin de ont-intellectualisering de centrale gedachte is,
keert zich volgens Wim Rietdijk tegen een consequente doorvoering van de
Verlichting en meer bepaald tegen de verhoging van de intellectuele kwaliteit
en van de innerlijke onafhankelijkheid van het individu die daarbij centraal
stonden.
De resultaten van dergelijke ontscholingsprojecten zijn
volgens hem nog het meest zichtbaar binnen het oppervlakkige conformisme en de
consumptiegerichtheid van de leerlingen in de Amerikaanse high-schools. De
Amerikaanse tieners tonen zich de minst ontwikkelde mensensoort omdat zij zich
voor niets anders interesseren dan wat van onmiddellijk belang is voor hun
eigen leven. Maar ook in Nederland is deze trend al sterk aan het doordringen.
Dit speelt uiteindelijk vooral in de kaart van de gevestigde belangen, van het
establishment.
Volgens Wim Rietdijk
blijven de vele kritische analyses van de verschijnselen van de ontscholing en
bureaucratisering van het onderwijs vaak nog te oppervlakkig omdat er te weinig
gewezen wordt op het verband met brede evoluties binnen cultuur en
maatschappij. Om deze samenhang wel te zien moeten we wat dieper kijken dan
naar de praktijk van alledag en de lawine van circulaires. De kritiek op veel
hervormingen blijft volgens hem te oppervlakkig.
Rietdijk kadert de
hervormingen van de voorbije decennia dus binnen de evoluties van onze
cultuur. Hij stelt o.a. dat de idealen
van de Verlichting de voorbije decennia al te veel bekritiseerd en aangetast
werden. Dit leidde al te vlug tot de conclusie dat de Verlichting grotendeels
mislukt is, dat rede en wetenschap niet in staat zijn om grote levensvragen te
beantwoorden en dat de samenleving toch onmaakbaar is. Rietdijk wijst in dit
verband naar de nefaste invloed van een aantal anti-rationalistische
filosofieën zoals het postmodernisme of het structuralisme à la Foucault (De
rede kan geen aanspraak maken op superioriteit boven krankzinnigheid) en het
relativisme (waarheid en/of goed en kwaad bestaan niet objectief).
Hij stelt ook dat de
ondoorzichtige bureaucratie met zijn gecompliceerde regels en procedures
aanstuurt op conformistisch gedrag, ook vanwege de leerkrachten.
Ont-intellectualisering
en bureaucratisering passen volgens Rietdijk in een reeks anti-verlichte
verschijnselen, in een soort contrarevolutie tegen de rationaliteit, die deels
ook een tegenreactie vormt op de rationele maatschappijontwikkeling en op de
reële vooruitgang van de voorbije eeuwen.We zien een gepousseerde tendens weg
van de rede en de kennis en in de richting van de zgn. sociale dimensie, the
other-directedness en in de richting van het centraal stellen van de mens in
zijn relaties (Riesman).
De bedoelde anti-verlichte reactie wenst geen
rationeel-coherent systeem ook niet als kompas in het leven, maar in plaats
daarvan optimale aanpassing, wendbaarheid en meedoen. We zien hier
conformisme ten behoeve van de huidige gevestigde belangen via het diffuse
other-directed-sociale.
De ont-intellectualisering tendeert er mede toe het
geestelijk onafhankelijke individu en zijn coherente denkvermogen te veranderen
in een sociaal radertje.
Het is een uitingsvorm van de huidige variant van
anti-Verlichting en irrationele establishmentmacht,
een opvolger van de
vroegere meer autoritaire rechtse ideologie.
Als je (jonge) mensen
geen wetenschappelijk coherente kaders laat opbouwen als basis voor een
rationele en kritische levensvisie, dan blijven hun niet veel andere over dan
irrationele, en verder de groep, het hier en nu, het incidentele en de
consumptie. Vandaar ook een algemene de-accentuering van nadenken, coherentie
en discipline, en vervanging daarvan door het sociale de mens, de relatie, de
groep als een soort geseculariseerde nieuwe religie.
Denk in dit verband
ook aan de algemene schroom om substantiële taboes te schenden: Wat zullen de
anderen wel niet denken!
Degenen die zich
zorgen maken over de onderwijsevoluties van de voorbije veertig jaar, moeten
meer aantonen dat veel vernieuwingen kaderen in een
radicaal-rechts-conservatief project dat zich keert tegen de verhoging van de
intellectuele kwaliteit en innerlijke onafhankelijkheid van het individu. Deze
vernieuwingen spelen aldus ook in de kaart van de machtshebbers en van de vele
managers en deskundigen die voortdurend (onoplosbare) problemen zien of
scheppen om werk te creëren voor zichzelf.
