DE GEBOORTE VAN JEZUS

Bijbel (Lc.2,1-7)

1 In die dagen kwam er een besluit van keizer Augustus, dat er een volkstelling moest gehouden worden in heel zijn rijk.
2 Deze volkstelling had voor het eerst plaats toen Quirinius landvoogd van Syrië was.
3 Allen gingen op reis, ieder naar zijn eigen stad om zich te laten inschrijven.

4 Ook Jozef trok op en omdat hij behoorde tot het huis en geslacht van David, ging hij van Galilea uit de stad Nazaret naar Judea, naar de stad van David, Betlehem geheten,
5 om zich te laten inschrijven, samen met Maria, zijn verloofde, die zwanger was.

6 Terwijl zij daar verbleven, brak het uur aan waarop zij moest bevallen;
7 zij bracht haar zoon ter wereld, haar eerstgeborene, wikkelde Hem in doeken en legde Hem neer in een voederbak, omdat er voor hen geen plaats was in de herberg.

Betekenis

Het is de Kerk bij het instellen van het geboortefeest (in de 4^de eeuw) vooral te doen om de blijvende betekenis van Jezus’geboorte voor elke christen, veel meer dan om een historisch juiste datum, zelfs indien ze die zou gekend hebben. De gelovige erkent dankbaar en blij dat hijzelf door het evangeliewoord wordt aangesproken: “Heden is voor u een Redder geboren...”. En hij/zij weet dat ‘heden’ niet beperkt is tot de vermeende kerstdag 25 december anno 1.

Het gaat om de kern van het christelijk geloof: God die - uit liefde voor de mensen - in Jezus mens is geworden om hen te redden uit de macht van het kwaad en de dood.

Devotie: de kerstkribbe of het kerststalletje

De allereerste voorganger van het kerststalleke of het kribbeke is de verering van de geboortegrot zelf te Betlehem. De Griekse kerkschrijver Origines (ca.185-254) bericht reeds over pelgrims, die tijdens hun reis naar de plaats van het Heilig Gebeuren deze plaats bezoeken. Reeds in de eerste jaren van onze christelijke jaartelling zijn talrijke bedevaart­gangers bekend die de armelijke kribbe rijkelijk opsmukken. Het gebruik gaat dus terug tot in de tijd van de oude kerk.

In de middeleeuwen wordt het kerkelijk feest enkel uitgebeeld door het opstellen van een kribbetrog in een kerkgebouw. Het bleef bij de uitbeelding van het lieve Kerstekind.

In de middeleeuwen en tot in de 16^de eeuw wordt op het altaar een wiegje geplaatst met daarin een kerstekind-popje dat buiten de officiële diensten onder gezangen gewiegd wordt. (Museum Mayer van den Bergh, verguld en gepolychromeerd, Brabant, 15^de-eeuw)

Eigenlijke kerststallen komen pas op in de 13^de eeuw, wanneer overal de belangstelling voor historische (en menselijke) details van het Jezusverhaal toeneemt en leidt tot nieuwe vormen van devotie. Tot ver in de 19^de eeuw gold de heilige Franciscus van Assisi als de ‘uitvinder’ van de kerstkribbe. Alleszins wist hij de kerststallentraditie een bijzondere stimulans te geven door in het jaar 1223 in het woud van Greccio de kerst-mis te vieren in een natuurlijk decor met levensgrote figuren: een kribbe-viering. Uit een voedertrog bouwt hij een houten kribbe op en voor de kerstpreek brengt hij een levende os en ezel mee. Franciscus wil op die manier de kerstliturgie alleszins aanschouwelijker maken. Nieuw daarbij is de idee de armzalige kribbe in een land­schaps­omgeving in volle werkelijkheid op te stellen. Franciscus voegt er niet alleen de dieren bij, hij verplaatst de liturgie naar de vrije natuur om de herdenking van de geboortenacht voor de geest te roepen. In de daaropvolgende tijden vieren de volgelingen van de Franciscaner orde ieder jaar het kerstfeest in de door hun ordestichter gevestigde vorm.  (Bieritz, p.180)

Meer en meer komt het gebruik in voege. In de 16^de eeuw neemt het aantal kerststalletjes in de kerken snel toe.

Vanaf de 18^de eeuw worden ze ook opgenomen onder de gebruiken binnen het gezinsleven, althans  van de gegoeden. Ze zijn zeer geliefd de kerstkribben en kerststallen - afbeeldingen van het Christuskind in de kribbe, zijn ouders, de engelen, herders en koningen en ook de dieren, die door de speelse fantasie worden toegevoegd. Naast de aristocratisch geklede Napolitaanse kerstbeelden en –stallen, zijn vooral de meer volkse Provençaalse kerststallen bekend met veelkleurig beschilderde terracotta beeldjes van alle lagen van de dorpsbevolking, alias des santons. De massaproductie sinds begin 20^ste eeuw, in plaaster, nadien in plastic, maakt een kerststalletje mogelijk in ieder gelovig huisgezin.

Voorstellingswijze

Soms wordt de geciteerde volkstelling van keizer Augustus (Lc.2,1-2) in beeld gebracht samen met de reis of de aankomst van Jozef en Maria in Betlehem (Pieter Brueghel, 1566, Brussel, KMSK).

De meeste aandacht gaat evenwel naar de boreling Jezus. In de oudste traditie ligt Maria te bed en het Kindje naast zich of op een altaar (13^de eeuw), meer verlevendigd (14^de eeuw). Nadien ligt Jezus in of vóór de kribbe, eerbiedig geflankeerd door Maria en Jozef. Jozef stelt zich vragen omtrent de geboorte van dit Goddelijke Kind. Twee lastdieren, os en ezel, staan erbij. Hemels licht straalt vanuit de hemel of vanuit het Kind zelf.

Christuskind

- baby, blond krulhaar: pas geboren

- half / volledig in doeken gewikkeld. (v.7b). In feite bestonden deze windsels uit een hemdje, een mutsje en een zwachtel van 10 cm breed en 6 m lang, waarmee beentjes en armpjes tegen het lichaam gestrekt werden opdat de ledematen mooi recht zouden groeien (aldus ook de Talmudische geneeskunde): verzorging (cfr. Ez.16,4). Daarnaast houdt een kind “in doeken gewikkeld” ook een joods gebruik in waaruit blijkt dat de vader het erkent als zijn kind.

- naakt: pasgeboren, hulpeloosheid, armoede (ofschoon de doeken van v.7b)

- ligt: nabij de kribbe / op een met stro (en tarwe) gevulde kribbe of mand, bedekt met een wit lakendoek / in een ruif gevuld met hooi: zij legde Hem neer in een voederbak (v.7c)

- ligt naakt, omgeven door een lichtkrans op een doek op de grond, vóór de kribbe / op een bussel stro op de grond / op een pand van de mantel van Maria: niet vermeld in de bijbel, wél in het visioen van de heilige Birgitta van Zweden (1303-1373).

- de ogen gericht op Zijn moeder Maria, wijst met de rechterhand naar haar: de unieke band tussen kind en moeder.

- centraal; in het middelpunt van de vluchtlijnen: staat in het middelpunt van de belangstelling.

- het Kind vormt een lichtpunt, hetzij doordat:

- hemels licht valt neerwaarts op het Jezuskind: Hij is een geschenk uit de hemel, de Zoon van God

- zijn hoofd omgeven wordt door een (ring-)aureool / stralenkrans: verduidelijkt Zijn identiteit als Zoon van God.

- de lichtstraling in heel het tafereel komt vanuit het Jezuskind zelf en niet (zozeer) van de maan of een andere lichtbron zoals een fakkel of lantaarn: Jezus is het Licht van de volkeren, cfr. de proloog van het Johannes-evangelie: En het Licht schijnt in de duisternis (Joh.1,5), die gelezen wordt in de dagmis van Kerstmis.

Door de voorstelling van licht wordt het kersttafereel tot een echte (kerst-)nacht geënsceneerd.

De meest monumentale uitbeelding van de komst van Jezus in ons leven als ‘het Licht van de wereld’ blijft wel de zonsopgang ’s morgens in het oosten achter de gekleurde ramen van de apsis in de gotische kerken!!! (Een intens licht dat je niet direct verwacht van een kerstekind…)

Maria

- jonge vrouw, lang haar

- blauw en witte of rood en blauwe kledij, een eenvoudige, witte hoofddoek

- een (ring-)aureool, stralenkrans: heilig, d.w.z. zij laat God volledig toe in haar leven

- liggend in een bed, op de voorgrond (volgens de oudere Byzantijnse traditie)

- flankeert Jezus aan diens rechterzijde / zit vóór Hem: op de ereplaats t.o.v. Jezus

- knielt vóór het Kind neer: volgens het legendarische visioen van de heilige Birgitta van Zweden

  (1303-1373): eerbied en aanbidding

- gevouwen handen: in aanbidding voor Gods Zoon

- heft een tipje op van het doek waar het naakte Kind in ligt: illustreert niet vers 7b (wikkelde Hem in doeken), maar wél de wil van de fiere moeder om haar Kind te tonen aan alle bezoekers, zowel de herders ín het schilderij als de toeschouwers erbuiten?

Jozef

- oudere man, donkerbruin (of grijs) (lang) hoofdhaar en baard

- donkere kledij zoals purper, rood, bruin: minder opvallend om de aandacht van de toeschouwer niet van Maria en Kind af te leiden

- een reisstaf in de hand: heeft een lange voetreis achter de rug van Nazareth in Galilea naar Bethleem in Judea; terwijl zijn hoogzwangere echtgenote op de ezel zat, heeft hij het lastdier geleid

- een bloeiende staf in de hand: de legendarische uitverkiezing als echtgenoot van Maria

- een soort bidsnoer in de hand: vroom

- flankeert Jezus: ofwel links t.o.v. Jezus (vaak rechts voor de toeschouwer) / juist achter de kribbe / of alleszins een weinig ter zijde, soms letterlijk op de achtergrond: op een mindere eervolle plaats dan Maria die de echte moeder is, terwijl Jozef slechts als voedstervader van Gods Zoon op de figuurlijke achtergrond staat.

- staat er verwonderd bij / buigt zich naar het Kind; houdt een open hand op in de richting van het Kind: stelt zich vragen omtrent (de geboorte van) dit Kind, immers hij verkeert nog in twijfel omtrent de conceptie van dit Goddelijke Kind bij zijn echtgenote Maria (cfr. Mt.1,18-25).

- houdt een brandende kaars in de rechterhand (Vlaamse Primitieven): volgens het legendarisch visioen van de heilige Birgitta van Zweden (1303-1373) en/of uit de middeleeuwse toneeltraditie als tijdsaanduiding van de nacht (Lc.2,8). Later wordt de kaars gevat in een lantaarn.

- heeft zijn sandalen uitgetrokken: indachtig Gods mededeling tot Mozes:Komt niet dichterbij en doe uw sandalen uit, want de plaats waar gij staat is heilige grond (Ex.3,5).

- eerbiedig geknield: in aanbidding voor Gods Zoon.

- bereidt een maaltijd (late middeleeuwen)

engelen

- in haar legendarisch visioen hoorde de heilige Birgitta van Zweden (1303-1373) de engelen zingen: sindsdien een belangrijkere rol in het kersttafereel

- gele, blauwe en roze kledij: feestelijke kleuren

a) een schare engelen zweeft boven de kribbe

- één of meerderen houden (samen) een banderol met de tekst van Lc.2,14 volgens de vulgaat-vertaling; hetzij meestal beperkt tot “Gloria in excelsis Deo” (Eer aan God in den hoge), hetzij soms geheel, met het vervolg: “et in terra pax hominibus bonae voluntatis” (en op aarde vrede onder de mensen van goede wil) (doch vanuit de meer getrouwe vertaling uit het Grieks: “aan de mensen die Hij lief heeft”).

- zingend en musicerend: vreugde alom voor de pasgeboren Redder van de wereld.

b) scharen zich rond het Christuskind: vol bewondering

- knielen neer / geknield: in aanbidding

God de Vader

Jezus’ komst onder de mensen betreft Zijn initiatief

- in het bovenste register, in de hemel: in de andere dimensie dan die van deze zichtbare wereld

- tiara en globe: Heer van het heelal, van al wat leeft

- zegenend: Hij staat er achter; Hij is Zijn Zoon nabij

Heilige Geest

- soms zweeft te midden van de engelen de zinnebeeldige duif van de H.Geest over het kerstgebeuren

vroedvrouwen

- vroedvrouwen: beklemtonen dat Jezus Christus “waarachtig mens” is, aldus de geloofsbelijdenis (op het concilie van Nicea); apocrief gegeven, opgenomen in de Legenda Aurea.

de os en de ezel

Verschiet niet: noch het ene, noch het andere lastdier staan in de bijbel. Wie meent dat Franciscus van Assisi in 1223 eerder toevallig een rund en een ezel benut heeft voor zijn kerstkribbe, heeft het mis voor. Voor de betekenis van de aanwezigheid van beide dieren bij de kribbe verwijzen oude bronnen naar teksten van de profeten Habakuk en Jesaja.

De profeet Habakuk beschrijft het komende oordeel van God over de goddelozen, maar wijst ook op de redding van de rechtvaardigen. In dat verband vermeldt de tekst van de Griekse vertaling van het Oude Testament, bij Habakuk 3,2: “Tussen twee dieren wordt U gekend”, een tekst die door latere bijbelverta­lingen niet is overgenomen.

Van groter belang is de profeet Jesaja: “Een rund kent zijn eigenaar en een ezel de krib van zijn meester, maar Israël heeft geen begrip, mijn volk geen inzicht” (Jes.1,3).

De kerkvader Gregorius van Nyssa (4^de eeuw), legt de tekst allegorisch uit: de os, die het juk draagt van de wet, is de vertegenwoordiger van het jodendom; de ezel draagt de last van de afgoderij en vertegenwoordigt het heidendom. Het kind in de kribbe is in staat te bevrijden van het juk van de wet en van de last van de afgoderij.

Een meer praktische reden die de aanwezigheid van beide dieren aannemelijk maakt is dat zij zorgen voor lichaamswarmte. Was de woonkamer van de Kempische hoevens ook niet gelegen vlak naast of boven de beestenstal?

eigenlijke voorstelling:

de os en de ezel

De os en de ezel, dat is het schorremorrie, het kleine simpele volk. Want ‘ossen en ezels’ klinkt in het Hebreeuws als ‘sjorremchamorrim’ en daar is ons Nederlands woord voor ‘gespuis’, ‘uitschot’ van afgeleid.

- komen van achter naar voor kijken / liggen vooraan neer en kijken deels naar achter

- netjes parallel opgesteld: de ene links, de andere rechts achter de kribbe: ze flankeren hun ‘Meester’

- richten hun blik naar het Kind: ze herkennen hun Meester

- kijken in andere richtingen: tonen weinig belangstelling voor het kerstgebeuren.

de ezel

- het lastdier – zo wordt aangenomen - heeft de Messias al gedragen voor zijn geboorte, toen Jozef en Maria op weg waren naar de stad van David. En straks zal hij Jezus opnieuw moeten dragen, op de vlucht naar Egypte. En later, meer dan dertig jaar later, heeft een ezel Jezus ook weer uit het leven weggedragen, op Palmzondag, toen ze de Messias als een koning wilden vieren, en Hij alleen wist dat Hij zijn dood tegemoet ging. Een ezel: het lastdier bij uitstek.

- staat dicht achter zijn begeleider Jozef: als rijdier van het ouderpaar

- staat uit de voerbak te eten: “een ezel (kent) de krib van zijn meester” (Jes.1,3)

- (houten) zadel van de ezel, afgelegd op de grond

    de os

- kijkt op naar Jezus: “Een rund kent zijn eigenaar” (Jes.1,3)

- staat achter de kribbe, bij Maria.

(P.s.) U kent toch ook het mopje over de jezuïetenorde ? Toen Jezus in de kribbe tot bewustzijn kwam, vroeg Hij bij het zien van de os en de ezel: “Oh, is dat ‘het Gezelschap van Jezus?’.

locatie

- een dierenschuilplaats omdat er voor hen geen plaats was in de herberg (Lc.2,7d). In het steenwoestijnen landschap van Palestina vormen de grotten in de rotspartijen dankbare natuurlijke schuilplaatsen voor mens en dier. In de Lage Landen zoals in de Polders en in de Kempen moet de mens de dieren een handje helpen door een houten of een stenen stalletje op te trekken. Om het armoedige onderdak van de grot te benaderen werd het stalletje als een wat vervallen hutje voorgesteld.

- binnen de ruïnes van een pseudo-antiek paleis: stenen muren, zuilen en een overwelving, enkele gebroken zuilen op de grond: niet alleen als een modieus renaissance- of barok-element, meer als een zinspeling op de koninklijke afstamming van Jezus uit het huis van David, dat nu ‘vervallen’ is.

- kolom (middeleeuwen): waartegen Maria voor de geboorte zou gerust hebben

- reliëfs op het gebouw, vaak Oud-Testamentaire voorafbeeldingen van de Geboorte

- 2 verschillende ramen: een Romaans boogvenster en een gotisch glasraam. Het stilistisch oudere Romaanse raam symboliseert het Oude Testament (het jodendom), terwijl het grote gotische glasraam het Nieuwe Testament (de christenheid) vertegenwoordigt. De geboorte van Jezus vormt immers de schakel tussen het Oude en het Vernieuwde Verbond van God met Zijn volk. Het Vernieuwde Verbond ontvangt meer licht dankzij (het aanvaarden van) de geboorte van Christus, hét Licht van de wereld.

- de graanhalmen in de kribbe en rondom op de vloer: Bethleem’ betekent in het Hebreeuws: Huis van het brood’ omwille van de vruchtbaarheid aldaar. Voor de populaire Ludolphus van Saksen († 1378) is de naam van Jezus’ geboorteplaats een dankbare allusie op hetgeen Hij van zichzelf gezegd heeft: Ik ben het levende brood dat uit de hemel is neergedaald (Joh.6,51) en aldus ook op (de hostie van) de Eucharistie.

- donkere hemel: ‘s nachts (Lc.2,8)

Tekst : Rudy Mannaerts - Toerismepastoraal Antwerpen
 Foto JPVB: Kerstmis in de O.-L.-Vrouwekerk van Huldenberg. - Beeldengroep van May Claerhout. 

04-02-2011 om 12:40 geschreven door KOHL