Fort van Elmina, een schrijnende getuige van de handel in mensen 

De Goudkust is het kustgebied van het huidige Ghana. Hier, langs de kust van West-Africa, werden vroeger meer dan 20 Europese forten gebouwd die ondermeer gebruikt werden voor de mensenhandel. De West-Indische Compagnie (WIC) heeft hier vele forten weten te veroveren. Het belangrijkste fort was Elmina. Vandaag is het een intacte schrijnende getuige van de hoogdagen van de handel in mensen.

Na een lange rit met de wagen vanuit Accra komen we aan in Cape Coast. Ik besluit eerst iets te gaan eten in één van de weinige hotels. Het is 1979. Het hotel heeft werkelijk betere dagen gekend en enkel de gedachte aan een paar lekkere frisse biertjes overstemt mijn zorg of de lunch wel lekker zal zijn of niet. De chauffeur bestelt iets heel eenvoudigs, kip met rijst. Hij heeft zelfs noch mes noch vork nodig en op een heel handige manier neemt hij zijn voedsel beet tussen duim-, wijs- en middenvinger en slaagt erin om op een korte tijd alles met zichtbaar veel smaak naar binnen te werken. Mijn maaltijd bestaat uit vers gevangen vis met gebakken zoete aardappelen die uiteindelijk ook een lekkere maaltijd blijkt te zijn.

Na de lunch maken we een wandeling langs het strand van Cape Coast. In de hitte van de middag zie ik overal vissers, die hun vangst binnenbrengen, anderen vertrekken voor een nieuwe vangst. Tussendoor zijn vele mensen bezig met de aankoop van vis. Het strand fungeert hier als de vismijn van bij ons. Hier zijn geen mogelijkheden om vis te koelen, laat staan in te vriezen. De vis wordt door ‘vishandelaren’ in oude pic up’s  snel naar zijn bestemming in het binnenland gebracht. Andere kopen de vis aan om hem te roken. Je ziet wat verder weg van het strand verschillende installaties staan te “roken” en waar een enorme sterke visreuk heerst.

Je ziet er talloze vrouwen in kleurrijke kleding die fruit verkopen, namelijk appelseinen, bananen, ananas, mango’s, of kokosnoot, alles vers, op grote schalen, gedragen op hun hoofden. Met een kapitaaltje van een paar Euro of minder kunnen ze dagelijks fruit aankopen om daarmee genoeg winst te maken om hun kinderen iedere dag te laten eten. Ook voor allerlei zaken zoals sigaretten die één per één kunnen worden gekocht  tot wc papier verkocht per rol zijn er talloze straatverkopers. Het zijn mensen die iedere dag hun voorraad kopen bij een ‘grote’ leverancier, die ze iedere dag contant moeten betalen. Als de zaken slecht gaan zal hun al zeer klein kapitaaltje in dit geval ook gebruikt om te overleven, zo klein geworden zijn dat ze na verloop van tijd niet meer genoeg geld hebben om nieuwe, voldoende producten aan te kopen.

Al deze mensen versmelten tot een kleurrijk tafereel. Ze zijn lawaaierig, bruisen van het leven. Het is wat zich hier, sinds vele, vele jaren, iedere dag steeds weer onveranderd herhaald.

Vanaf dit strand  zie je achter een volgende baai, het fort van Elmina. Vroeger moet men vanaf dit strand hebben gezien hoe slavenschepen Elmina aandeden en die er later ook weer vertrokken met hun cargo’s van mensen waarvan iedereen ook exact wist wat deze cargo was.

 
Het Elmina fort is vandaag een World Heritage Monument.  Kijkend naar het fort van de buitenkant , kan niets de niets vermoedende  bezoeker emotioneel voorbereiden, voor de onbeschrijfbare wreedheden die zich binnen deze muren hebben afgespeeld. Gebouwd in 1482 door de Portugezen was het in het begin een handelspost om goederen te verwisselen voor goud en edelstenen. Als de vraag naar slaven voor de Americas en de Caribbean steeg, werd dit fort gebruikt voor de handel in mensen. De voorraadkamers werden omgevormd tot kerkers waar dan hun belangrijkste handelswaar werd weggestopt, mensen. Deze kerkers zijn sindsdien nooit geverfd, en nog steeds kun je er de angst en ellende ‘ruiken’ die in deze donkere ruimten van de bedompte muren afstraalt.

De meest diepgaande emotionele ervaring  waarmee je in Elmina  wordt geconfronteerd is duidelijk  het zien van ‘ The door of no return’. Hier zijn  een deel van de vele miljoenen mensen gepasseerd die hier tijdens de mensenhandel periode verplicht werden aan boord te gaan van slavenschepen die hen over de Atlantische oceaan brachten naar een andere wereld. Voor hen een totaal onbekende wereld. Degenen die de overtocht overleefden konden nooit de omvang inschatten van de vele jaren van verschrikkingen, terreur en uitbuiting, die hen te wachten stond in deze “nieuwe wereld”.

Het fort verwisselde verschillende keren van eigenaar tot in 1872 het in Britse handen viel op een moment toen de slavenhandel eindelijk werd afgeschaft.

Voor de kust van Dakar, Senegal, dus ook langs de kust van West-Africa, heb je het slaveneiland Gorée. Het slavenhuis is er gebouwd door de Nederlanders in 1776, vandaar de naam Gorée,  afgeleid van ‘Goede rede’. Hier heb je zoals ook nog in vele andere forten ‘The door of no return’.

Deze handel in mensen heeft bijna 300 jaar geduurd.

30-11-2006, 00:00 geschreven door GVR  

In 1989 heb ik in een restaurant in Johannesburg  een afspraak met iemand die een bedrijf heeft die elektronische apparatuur zou kunnen leveren voor onze klanten in Zuid-Afrika. Het is een eerste kennismaking en hebben daarvoor afgesproken om samen te gaan dineren. Na het eten gaan we naar mijn hotel om daar in de bar nog een paar biertjes te drinken. Hij is als Engelsman 20 jaar geleden geïmmigreerd naar Zuid-Afrika. Nelson Mandela zit nog steeds gevangen op Robben Eiland. Velen vrezen bloedige opstanden voordat het apartheidsregime vroeg of laat verdwijnt. Vele mensen denken eraan om Zuid-Afrika definitief te verlaten. Hij heeft besloten om te blijven, niettegenstaande zijn vrouw zich niet meer veilig voelt in Zuid-Afrika. Hij heeft een plan. Als het werkelijk slecht gaat zullen zijn vrouw en kinderen terugkeren naar Engeland. Hij zal dan iedere week op en neer vliegen tussen Engeland en Zuid-Afrika.

Het is nog niet zo laat op de avond en hij besluit mij te laten zien waar hij woont, welke veiligheidsmaatregelen hij allemaal wel  heeft genomen. Dus zijn we even later op weg naar zijn huis, even buiten Johannesburg. Aangekomen zie ik een aantal villatjes omringd door een hoge muur met prikkeldraad. Bij de ingang staat er een klein gebouwtje waar 24 op 24, 7 op 7, veiligheidsbewakers aanwezig zijn. Hij legt mij uit dat dit allemaal echt niet goedkoop is. Aangekomen aan zijn huis gaat plotseling alle buitenverlichting aan. Zoals op een voetbalveld is ieder plekje helder verlicht en is er nergens een plekje met een schaduw. Lopend naar de ingang van zijn huis zie ik voor de deur en alle ramen, de dikke afschuwelijke ijzeren staven, die inbrekers moeten afschrikken. Binnenkomend legt hij verder uit dat hij alle mogelijke elektronische veiligheids apparatuur al heeft geïnstalleerd. Bij het drinken van een lekkere witte Zuid-Afrikaanse wijn gaat plots een deur open, waarachter een ijzeren deur schuil gaat. Ik moet denken aan de deur van de cel van Nelson Mandela. Alle ramen en de deur van de slaapkamer zijn verstevigt met ijzeren staven, het is als een cel, en samen met de versterkte muren rond de villa lijkt dit alles sterk op een gevangenis.

29-11-2006, 11:52 geschreven door GVR  

In de zomer van 1982, na een lange nachtvlucht land ik met British Airways in Kaapstad, Zuid-Afrika. Dit is mijn eerste bezoek aan Zuid-Afrika en ik kan niet wachten om het beter te leren kennen. Gedurende vele jaren is het soms bijna dagelijkse tv nieuws over geweld in Zuid-Afrika als het ware op mijn netvlies gebrand. Reeds op het vliegtuig stel ik vast dat het aantal zwarte passagiers enkel in een zeer klein aantal vertegenwoordigd zijn. Later wordt dit ook bevestigd op het vliegveld, het hotel, in de straten van Kaapstad, in de banken, in de bedrijven Vele jaren later, blijkt dat helemaal anders te zijn, wat ook heel normaal is gezien de samenstelling van de totale bevolking. Nu is de overgrote meerderheid van de mensen die je overal tegenkomt overwegend zwart. Op het vliegveld, staat zoals afgesproken en ook tot mijn groot genoegen, mijn Zuid Afrikaanse collega Eugene, mij op te wachten om mij naar het hotel te brengen. Op weg naar het hotel en na al de wederzijdse gebruikelijke vragen zijn beantwoord , verdiept het gesprek zich een beetje en kom ik te weten dat hij de zoon is van een boer, die vele honderden km weg van Johannesburg, ‘in the middle of nowhere’, is opgegroeid. Dat de zwarte mensen in en rond de boerderij , waar hij is opgegroeid, waarmee hij in contact kwam tijdens zijn jeugd, voor hem inferieur zijn, kan hij niet verbergen. Hij tracht mij uit leggen hoe zoiets als apartheid is ontstaan, mogelijk is, hoe mateloos bekrompen zijn ouders zijn, hoe het leven is op een boerderij uren rijden verwijderd van een winkel, een bioscoop, van de dichtst bijzijnde buren. Ze gaan twee maal per jaar naar Johannesburg, waar ze dan alle etenswaren, kleren en alle andere levensbenodigdheden aankopen voor de volgende 6 maand. Hij herinnerd zich deze uitstappen als kortstondige momenten waar hij als tiener ziet wat de wereld allemaal te bieden heeft, zo oneindig veel meer dan het leven op de boerderij. De eerste maal dat hij werkelijk in contact komt met zwarte mensen is tijdens zijn legerdienst als Zuid Afrikaan in Namibia, waar hij gedurende zijn legerdienst met zwarte soldaten dezelfde slaapzaal moet delen.

Na een verblijf van een week, sta ik samen met Eugene op een vroege zondagmorgen op de Tafelberg. In de verte, aan de horizon, zien we een Boeing 747 verschijnen die in een grote bocht rond de tafelberg vliegt. Ja, het is de British Airways vlucht, die getrouw iedere zondag morgen land op het vliegveld van Kaapstad. In gedachten ben ik even in België, want ik vlieg ‘s avonds , met datzelfde vliegtuig terug naar Europa, naar huis. We genieten samen van het prachtige uitzicht. Niet zover weg van de kust zie ik een eiland. Ja, dat is Robben Eiland, nietwaar. Ik begin vragen te stellen in verband met Nelson Madela, apartheid, maar er wordt telkens totaal ontwijkend geantwoord.

Tijdens mijn verscheidene bezoeken , in de volgende jaren, veranderen zijn ideeën stelselmatig. Ondertussen is hij reeds verschillende malen in Belgie op bezoek geweest en weet hij maar al te goed hoe men over apartheid in België, Europa denkt. Tijdens mijn latere bezoeken stel ik bij hem soms vast hoeveel pijn het hem doet hoe zijn Zuid-Afrika in het buitenland wordt bekritiseerd, naar zijn idee niet begrepen wordt. Soms is het blijkbaar alsof hij zich schaamt een Zuid-Afrikaan te zijn.

In de zomer van 1996 sta ik terug met Eugene op de Tafelberg. Sinds ons eerste bezoek in 1982 op de tafelberg zijn er 14 jaar voorbij gegaan. Zonder enige aanleiding begint Eugene te vertellen over Nelson Mandela, de zo nodige politieke veranderingen die hebben plaatsgevonden. Nu is hij fier op zijn Zuid-Afrika.

29-11-2006, 10:58 geschreven door GVR  

Als je als inwoner van Soweto een job hebt, je chauffeur bent voor een bedrijf in Johannesburg, zul je wel begrijpen dat mijn ‘gastheer’ en gids voor vandaag een grote sociale status geniet in zijn eigen samenleving. Dat merk ik onmiddellijk bij het aankomen bij de ingang van de township waar hij de daar aanwezige politie uitbundig groet. Mijn chauffeur is in opperste stemming, vandaag kan hij zijn vrienden en kennissen laten zien dat hij werkelijk de chauffeur is, in dienst van een bedrijf uit Johannesburg.

Ik besef maar al te goed dat ook ik met eenzelfde uitbundigheid deze politie mensen  maar kan begroeten, dus met veel respect en de tijd ervoor nemend. Ik zie de goedkeuring van mijn gids wanneer er tijdens onze uitgebreide begroeting steeds weer een brede glimlach verschijnt op zijn gezicht. Ter verkenning  rijdt hij eerst door een groot gedeelte van Soweto, waar we ondermeer passeren aan het huis van Desmond Tutu, het huis waar Nelson Mandela is opgegroeid en komen later aan in de buurt waar hij woont . Zijn woning is een eenvoudige tweekamer woning opgetrokken in baksteen. Overal duiken familieleden en kennissen van hem op. Het is een beetje chaotisch , een beetje op zijn Afrikaans, iedereen staat erbij met een  glimlach op zijn gezicht en er wordt gezellig met elkaar gepraat , maar je wordt niet echt aan iemand voorgesteld. Dus vraag je wie , wie is,  anders kom je daar toch nooit achter. In de onmiddellijke buurt is er  te midden van een aantal golfplaten huisjes een klein pleintje, waar er op deze zondagmorgen al een gezellige drukte heerst. Overal zie je kleine schamelige kraampjes waar allerlei, groenten, vlees en vis wordt verkocht. Opeens staat de gids stil en wijst mij een persoon aan, zeggende dat dit zijn kapper is. Hij staat in de open lucht voor een golfplaten huisje, een schamel tafeltje en een schamele stoel, met een tondeuse in de hand, een klant te scheren. De kapper in kwestie stopt onmiddellijk  met scheren en neemt uitvoering de tijd  ons te groeten, met ons te praten. De klant wacht geduldig en mengt zich zelfs in ons gesprek, waar het gesprek al gaat over van welk land ik afkomstig ben, wat ik kom doen in Zuid-Afrika. Dat ik Soweto bezoek vind ook hij een prettige vaststelling. De kapper heeft er vandaag een extra klant bij, ik laat mijn haar bijknippen.

Het wordt steeds warmer en ik vraag mijn gids of hij een adres kent waar we iets kunnen gaan drinken. Hij weet één plaats waar onlangs een ondernemende zwarte vrouw ,  een restaurant heeft geopend. Het is weer een tweekamer woning die heel recent is omgebouwd tot een klein restaurant. Bij aankomst vertelt ze mij fier,  haar eerste  buitenlandse  bezoeker, hoe ze een gedeelte van de tweekamer woning  na de nodige bouwaanvraag, waar ze zo lang heeft moeten op wachten, heeft uitgebreid tot een  klein zaaltje waar 4 tafeltjes kunnen staan. Achter een deur staat een zeer oude frigo en ze toont fier haar voorraad van twee bakken bier en  één bak Coca-Cola. Verder vertelt ze me ook uitvoerig hoe enorm moeilijk het was het nodige, naar onze normen schamelige kapitaal, bij elkaar te brengen. Alsof iedereen op de hoogte was van mijn komst stroomt het kleine gelagzaaltje snel vol met familieleden en buren en ontspint er zich een gezellig gesprek. Na het drinken van enkele biertjes bestel ik  een  eenvoudige Afrikaanse maaltijd, die hoofdzakelijk bestaat uit kip en rijst rijkelijk overgoten met een lekkere saus die samen wordt geserveerd met wat sla, tomaat en komkommer. Als ik de kip in kwestie nog op het kleine erfje achteraan zie rondlopen besef ik dat er nog een lang gesprek zal volgen en er nog wel een paar pintjes zullen gedronken worden, voordat ik aan de lekkere maaltijd kan beginnen. Gelukkig heb ik op mijn vele vorige bezoeken aan Afrika geleerd geduldig te zijn, een beetje geleerd de tijd te nemen voor alles wat je doet en hoef ik ook tijdens het wachten mij niet ongemakkelijk te voelen als er tijdens het gesprek ook een lange stilte zou ontstaan.

Een lange autorit brengt mij terug naar als het ware een andere planeet, Johannesburg, het hotel, waar ik ook vriendelijk wordt begroet en waar ik enkel heel kort op antwoord met een ‘hello’. Op mijn kamer gekomen open ik mijn frigo, waar naast verschillende biersoorten en frisdranken, talloze andere drankjes staan en waar ik na enig nadenken uiteindelijk toch maar kies voor een lokaal gebrouwen biertje.

29-11-2006, 00:00 geschreven door GVR  

Robben Eiland enkel 12 km verwijdered van Kaapstad, was voor honderden jaren een plaats voor uitwijzing, isolatie en gevangenneming, van regeringen voor hun politieke tegenstanders. Gedurende de apartheid was dat niet anders en werden vele Zuid-Afrikaanse vrijheidstrijders daar vastgehouden met de bedoeling om hen te isoleren en hun moraal volledig te ondermijnen. Zo werd  tijdens de 27 jaar dat Nelson Mandela hier op Robben Eiland gevangen zat, deze verschrikkelijke gevangenis  het symbool, in gans de wereld, voor vrijheid.

 

In de haven van Kaapstad ligt  nu de meest bezochte plaats in Zuid Afrika, het Waterfront met zijn hotels, winkels en talloze ontspanningsmogelijkheden voor het grote publiek.Van hieruit vertrekken iedere dag regelmatig boten met toeristen voor een bezoek aan Robben Eiland . Niet nodig te zeggen dat dit vroeger anders was. De enigen die toen de boot namen voor Robben Eiland waren gevangenen en gevangenispersoneel. Het is de zomer van 2000 en ik breng samen met 9 andere Vlamingen   een bezoek aan het Waterfront. Nu, na al die jaren heb ik eindelijk de kans om Robben Eiland te bezoeken. Probeer een aantal mensen te overtuigen samen met mij Robben Eiland te bezoeken, maar iedereen kiest voor een bezoek aan de luxe winkels en een groot winkelcentrum met air conditioner met zijn mooie marmeren vloeren, zijn vele terrasjes met zijn verfrissingen en zoetigheden . Maak even een rekening of ik nog voldoende tijd heb om Robben Eiland te bezoeken , om ‘s avonds met de laatste boot nog terug te kunnen  keren naar Kaapstad. Ik moet snel beslissen en uiteindelijk vertrek ik alleen voor een bezoek naar Robben Eiland. Niettegenstaande Robben Eiland enkel 12 km uit de kust ligt, duurt de boottrip, bijna twee uur .De zee is tamelijk ruw , we bevinden ons op de plaats waar de Atlantische en Indische oceaan elkaar ontmoeten.

Ik bedenk dat een aantal honderden jaren geleden hier de eerste Zuidkaapvaarders zijn aangekomen, die, althans bij goed weer, van hieruit ook een prachtig zicht op de Tafelberg moeten hebben gehad met ervoor een mooie, toen nog totaal door de mens niet aangetaste baai, waar nu Kaapstad is. Ik geraak in gesprek met een  blanke Zuid-Afrikaan die als toerist in eigen land, hij komt van Jahonnesburg, ook op weg is om Robben Eiland te bezoeken. Hij is na zijn militaire opleiding, terecht gekomen bij de politie. Tijdens de apartheid heeft hij als lid van de Zuid Afrikaanse politie, tientallen malen deelgenomen aan razzia’s in  de township, Soweto, in de buurt van Johannesburg, om in te grijpen tijdens momenten van grote onrust en veelal om zwarte mannen te arresteren. Nadat Nelson Mandela pas 10 jaar daarvoor is vrijgelaten, zijn wij allemaal samen, hij met vrouw en kinderen, mijzelf en een heleboel andere toeristen op weg naar Robben Eiland om aldaar vast te stellen hoe onmenselijk de gevangenen aldaar werden behandeld. Hij verteld  over Nelson Mandela en in zijn stem klinkt een zekere blijheid dat Zuid Afrika zonder veel kleerscheuren, politiek zoveel is veranderd is in zo een korte tijd.

Op het eiland aangekomen worden we met een bus rondgereden  naar de verschillende bezienswaardigheden op het eiland De gids op de bus is een zwarte mevrouw, een dochter van iemand die ook lange tijd was opgesloten op Robben Eiland. Zij verteld  hoe hard het leven was, om  als een dochter van een vrijheidsstrijder, een vijand van de staat, op te groeien in een systeem van ‘apartheid’ en een goed diploma te behalen .

Er is een prachtig stukje kust, een kleine baai bestaande uit veel keien en een smal strookje strand met mooi wit zand. Van hieruit heb je het mooist mogelijk uitzicht op Kaapstad en de Tafelberg. Hier zijn Nelson Mandela en zijn medegevangenen vele duizenden keren gepasseerd. Van hieruit hadden ze een zicht op Zuid-Afrika, het enige ‘contact’ wat ze gedurende vele jaren nog hadden met hun land, het land van hun fiere voorouders. Het land waarvan de nakomelingen van hun voorouders in verdrukking leven. De reden van hun verzet, de reden van hun gevangenneming, hier, op Robben Eiland. Ik kan de verleiding niet weerstaan een klein keitje op te rapen. Het blijkt de vorm te hebben van een voetafdruk. De symboliek die ik er in zie is die van de voetafdruk van Nelson Mandela , een te volgen voetspoor van geweldloos verzet en verzoening.

 
Onze gids in de gevangenis  is een oude Zuid Afrikaanse vrijheidsstrijder, medestander van Nelson Mandela, die ook een aantal jaren samen met hem hier was opgesloten. Hij beschrijft op een  onnavolgbare manier hoe de bewakers minutieus hun taken uitvoerden, hoe ze de onmenselijk reglementen feilloos uitvoerden die er moesten  toe leiden om de moraal van de gevangen te breken. Ook beschrijft hij precies hoe Nelson Mandela erin slaagt, niettegenstaande de toepassing van deze onmenselijke reglementen, de moraal voor zichzelf en zijn medegevangen hoog te houden. Hier en daar is er zelfs een verhaal waaruit blijkt dat een of andere bewaker, af en toe, een heel klein beetje afwijkt van de onmenselijke reglementen, een beetje menselijkheid  toont.

Tijdens het bezoek aan de gevangenis staan we plots op de plaats, de cel, waar Nelson Mandela, zoveel jaren heeft vertoefd. Samen met een aantal mensen sta ik hier een tijdje stil, uit respect, terwijl de gids en alle anderen doorlopen. Iedereen verzonken in zijn eigen gedachten. Hier is het dus allemaal gebeurd, zo een korte tijd geleden. Vandaag zijn er nog talloze plaatsen in de wereld waar gelijkaardige wreedheden gebeuren, ergere wreedheden. Kan zoiets bij ons in onze ‘ontwikkelde’ samenleving opnieuw gebeuren? Leren we wel voldoende van de geschiedenis, deze recente geschiedenis, om het anders te doen?

29-11-2006, 00:00 geschreven door GVR