De vereniging Actiegroep Leefmilieu Kempen, kortweg 'Valk', blies als bijzonder gedreven, onvermoeibare advocaat van het Kempisch Leefmilieu zonet 50 kaarsjes uit. Daar komt heus nog wel een feeststaartje aan.

Als me gevraagd werd op die feestgelegenheid te speechen, dan wist ik het wel. Dan werd het een tafelredegedicht. Al zou ik daarbij als dichterlijke vrijheid voor de Havik in één van de hoofdrollen gaan in de plaats van een roofvogel uit de familie van de valken.

Essentie zou in elk geval zijn dat ook dat (feest-)staartje letterlijk en zoals hieronder biologisch correct omschreven bod komt. 

R.S. 5 februari 2024

------------- 

E E N   V E R H A A L   M E T   E E N  S T A A R T J E

Een hagedis lispelde van jongs af aan. 

Da's normaal, want zijn tong was gespleten.

Een mens heeft dat ook, als zijn tanden scheef staan,

of als hij op zijn tong heeft gebeten.

Hagedis werd snel het voorwerp van spot.

Vogels lachten: 'Wie vangt mister lispel?'

Hagedis zei: 'Jullie vogels zijn zot!

Kijk hoe vrolijk ik mijn staartje kwispel!'

De ekster kraste: 'Nu daag je me uit!

Ik zal hier deze weddenschap winnen.

Ik sleep je van tussen de rotsspleten uit,

en ik speel je volledig naar binnen!'

'Dat is oké. 'k Zet mijn leven op 't spel,'

lispelde Hagedis onomwonden.

'Maar als u verliest, wil ik omgekeerd wel

dat ook u op uw beurt wordt verslonden!'

'Dat is een deal!”, werd door ekster gekrast,

'Kruip maar weg tussen stenen en zavel!

De wedstrijdvoorwaarden liggen nu vast.

Rep je weg voor mijn puntige snavel!'

Ekster wierp zich naar beneden en nam

meneer Hagedis nét bij zijn staartje.

Maar mijnheer Hagedis zelf die ontkwam,

met een lachje en met een rotvaartje.

Ekster werd bleek toen hij keek naar de lucht,

beide vleugels voor 't bidden gevouwen:

Een havik dook op hem neer in duikvlucht

en doorboorde hem met scherpe klauwen.

Havik sprak: 'Ik voel me lichtjes ontroerd

de verliezer te mogen verscheuren.

Het reglement werd correct uitgevoerd.

Ik deed enkel wat hier moest gebeuren.'

Ekster was sterker, maar Hagedis bleek

snel genoeg om de wedstrijd te winnen.

Het bos werd stil en heer Hagedis keek:

Havik speelde zijn staartje naar binnen.

© R.S. ( Fragment uit het boek 'Pennevluchten', p. 82-83 )

[ Als passende illustraties (© R.S.) van Grote Heidebeestjes moesten er een Levendbarende hagedis (Zootoca vivipara) en een Ekster (Pica pica) als beeldmateriaal en gadgets bij deze verjaardag en dit gedicht komen, leek me. 

De staart kan bij Levendbarende hagedissen net zoals bij veel ander hagedissoorten in nood inderdaad afgeworpen worden. In hun evolutie ontwikkelden hagedissen daarvoor speciaal een zwakkere staartwervel als 'breekpunt'. ]

De afgeworpen staart kronkelt hevig na, wat de aanvaller soms voldoende afleidt om de hagedis kans op ontsnapping te bieden. ] 

Deze Schotse Hooglander baadt in één van de vijvers die in Dorst (Nederland) gesitueerd zijn.

Terwijl Vlaams milieuminister Joke Schauvliege, Antwerps gedeputeerde voor Natuur en Landschap Rik Röttger en Balens burgemeester Johan Leysen vergunningen voor een motorcrossterrein en een feestzaal in het Europees beschermde Vlaams moeras- en stiltegebied (!) Scheps uitschrijven of -schreven, schakelde Nederland de gefotografeerde omgeving van zachte recreatiezone (zwemmen en zonnebaden in de voormalige uitbating 'Surae') om naar Natuurgebied De Leemputten, dat nu publiek gratis toegankelijk is voor wandelaars, mountainbikers, ruiters,...

We zijn erg dichte buren, maar wat een wereld van verschil op vlak van ruimtelijke ordening, natuurbehoud en -beleving tussen Vlaanderen en Nederland...

Rodrik Steverlynck

24 december 2017 

Natuur- en Recreatiewerkgroep Grote Heide

Deel 2: Lucht en leven aan land   

Het overleven van onze diersoorten staat onder druk. Dat bleek al uit het voorgaand artikel over het zeeleven. 

Toen we het over het overleven van onwaarschijnlijk hoge aantallen mariene diersoorten hadden, stelde ik dat we koraalriffen eigenlijk 'de bossen van de zee' kunnen noemen.

Voor dit artikel over landleven kunnen we ook het omgekeerde zeggen:

Waar het om biodiversiteit gaat, zijn bossen de koraalriffen van het vasteland: Even kwetsbaar, even cruciaal voor instandhouding van onze biodiversiteit, even opgeconsumeerd door de mens...

Zelfs het percentage van diersoorten die op het vasteland overleven in bossen of langs bosranden, komt vrijwel overeen met het percentage van zeedieren die in, langs of dankzij de koraalriffen overleven:

70 à 80 procent van al de mariene levensvormen leven in en langs koraalriffen.

Zowat dezelfde cijfers gelden voor de levensvormen die op het vasteland in bossen of langs bosranden leven.


n Pantervlekken   

Om een voorbeeld van zo'n 'bosrand-dier' te geven: Het kleine maar mooie vlindertje dat Boterbloempje (Pseudopanthera Macularia)
 genoemd wordt, hangt voor zijn voortbestaan van bosranden af, waar ik dit exemplaar ook aantrof.

Die 'panthera' in de wetenschappelijke naam klinkt wel stoer, en is ook toepasselijk: De vleugels vertonen inderdaad een patroon van pantervlekken!

In Vlaanderen loop je niet al te dikwijls tegen dit vlindertje aan: In Provincie Antwerpen werd deze vlinder dit jaar bijvoorbeeld slechts twintig maal opgemerkt.

En toch mogen deze mooie fladderaars niet echt klagen: Deze vlinders staan er nog een stúk beter voor dan vele andere bosbewoners waaraan we automatisch denken als we het woord pantervlekken horen vallen: De panters zelf...:

Door houtkap, vervuiling en het aanleggen van wegen worden de bossen waarin bijvoorbeeld Amoerpanters leven, zodanig overbelast door de mens, dat er nog slechts dertig Amoerpanters ⁽¹⁾ in de vrije natuur leven...

De ecosystemen (bossen, moerassen,...) waarin onze dieren leven, staan dus al even erg onder druk als onze dieren zelf. Hetzelfde geldt voor het klimaat, waar elk levend wezen op aarde van afhangt...

Allemaal niet zo'n bemoedigend nieuws.

Maar gelukkig leidt de bezorgdheid van sommige mensen voor de natuur ook wereldwijd tot het ontstaan van bewonderenswaardige initiatieven:

Initiatieven die ontstaan vanuit het besef dat voor de natuur zorgen tegelijkertijd ook voor onszelf zorgen betekent. Een inzicht dat het verdient een stevige pluim te krijgen.


n Nobelpluim   

En dat gebeurt gelukkig ook: Zo ging de Nobelprijs voor de vrede in 2004 meer dan terecht naar de droom van een Kenyaanse vrouw die begreep dat ze 'samen met het aanplanten van boompjes eigenlijk ook zaden van vrede en hoop plantte'.

Wangari Maathai heet deze vrouw.

Haar droom groeide uit tot een nationale beweging: The Green belt Movement, die met haar herbebossing de lokale biodiversiteit beschermde, de natuurbeleving verhoogde en bodemerosie tegenging. En samen met die bodemerosie hielp ze ook plaatselijk de honger bestrijden.

Zonder honger: minder oorlogen en volksmigraties. Zonder oorlogen: vrede! En vrede biedt de mensen terug hoop.
Een hele prestatie, op poten gezet door één vrouw...


n Wereldwijde bomendroom   

Aangezien het resultaat een absoluut succesverhaal bleek, motiveerde en inspireerde Wangari ook de politici. 

Politici blijken wel vaker bereid mee op de kar te springen als die kar richting een verzekerd succes rijdt: Onder het beschermheerschap van Wangari voegden de Verenigde Naties nog een 'wereldwijde bomendroom' aan Wangari's droom toe:

De VN zette in begin 2007 de wereldwijde 'Billion Tree Campaign' ⁽²⁾ in gang: Die droom had dan weer als doel de klimaatopwarming te bestrijden door wereldwijd 7 miljard bomen aan te planten.

Alweer een project dat een hele berg pluimen verdient: Het bosareaal waarover een land beschikt, beïnvloedt rechtstreeks de hoeveelheid neerslag die valt en de beschikbaarheid van grondwater.

Dat geldt niet enkel voor loofbos. Ook naaldbomen 'dragen hun wolkje bij': Eind februari merkte ik in de Hoge Venen een prachtige illustratie van dit gegeven op: De regenwolken stegen zó uit de dennenbossen op!

n Bodemvruchtbaarheid   

Ook de vruchtbaarheid van de bodem wordt gegarandeerd door de aanwezigheid van bomen of andere planten. Niet enkel vanwege afvallende naalden, bladeren en dood hout dat composteert op de bodem:

De wortelstelsels houden de vruchtbare bovenste bodemlaag waar die thuishoort: Op heuvelflanken bijvoorbeeld, waar de vruchtbare bodemlaag blijft liggen zolang er bomen op die flank groeien.

Ook dit was prachtig zichtbaar in de Hoge Venen:

Bij de laatste boom onderaan de heuvelflank stopte ook heel abrupt de toplaag van de bodem en quasi alle andere beplanting:

Weggespoeld of weggewaaid omdat er geen wortelstelsels meer waren die de bodem vasthielden.

Vanwege de hellingen was dit hele verhaal wel heel erg zichtbaar in de Hoge Venen.


n Amfibie-planten   

Even bekend, maar net iets exotischer, is de invloed van Mangovewouden op bodemerosie:

Mangoveplanten groeien in getijdezones van zeeën, en staan met hun wortels deels in zeewater, deels vastgeworteld in vaste grond.

Mangoveplanten zijn dus eigenlijk een beetje amfibie-planten, die de golfslag van de oceanen breken en zo landerosie voorkomen. 

Mangovebossen zijn verder ook een prima overstap van de zeeën uit voorgaand artikel naar de landplanten en -dieren die het thema van dit artikel vormen:

Mangrovewouden staan bekend als de meest productieve en meest complexe ecosystemen op aarde: 

Het mangrovegroen bestaat uit 54 soorten planten, die in 16 verschillende families ondergebracht kunnen worden. Mangroves sluiten bovendien niet zelden aan op tropische wouden op het vasteland. 

Om enkele voorbeelden te geven van de ecologische waarde van mangrovegebieden: De mangrovekruinen bieden schuil- en nestmogelijkheden aan vogels, en allerhande schaaldieren hechten zich vast aan de wortels van de planten.

Voor vissen bieden de dichte wortelstelsels ideale kraamkamers.

En apen en mensen komen zich voeden met de vruchten in het gebladerte, en ook boombeklimmende krabben kennen hun weg langs de stengels naar de voedselbronnen hoger in de Mangovewouden.

Nectaretende vleermuizen en bijen doen zich dan weer tegoed aan de bloemen in de struiken en boomkruinen. Als dierlijke toppredatoren zetten slangen en krokodillen als Kaaimannen veel kleinere Mangove-diersoorten op hun menu.

Mangovegebiden liggen heel wat verder weg dan de Hoge Venen, maar mangrovewortels die de sterkte van golfslagen breken en zo landerosie voorkomen, vormen een tweede, erg aanschouwelijk voorbeeld van de relatie van plantenwortels tot landerosie.


n Dichter bij huis

Beide voorgaande voorbeelden liggen een eindje, of zelfs een heel eind van onze Kempen weg. Maar het principe geldt dichter bij huis onverminderd voor de Grote Heide, Scheps en omgeving:

Ook hier zorgen bossen en bomen- of struikenrijen langs akkers ervoor dat geen erosie kan optreden. De wortelstelsels zorgt ervoor dat de vruchtbare toplaag van de akkers blijft waar het oorspronkelijk de bedoeling was: Op de akkers.

En ook in onze omgeving zijn schoolvoorbeelden te vinden van hoe het moet en hoe niét moet:

Op bijgevoegde foto ziet u dat de bedreven landbouwtechnieken op linker- en rechterover van de Asbeek, die Scheps voedt, haaks op elkaar staan: Op de linkeroever ploegde de boer zijn land tot de laatste centimeter tegen de Asbeek aan om.

Ik kan de achterliggende gedachte volgen en er zelfs begrip voor hebben: Iedere vierkante centimeter land moet begrijpelijkerwijs renderen voor de boer. De landbouwstiel is tegenwoordig zowieso al een stiel is waarmee men nog amper 'het zout op de patatten' kan verdienen.

Maar samen met mij zal u opmerken dat de landbouwer die de linkeroever bewerkte, net het omgekeerde bereikte van wat zijn bedoeling was: Zijn akkerland, en dus ook een deel van zijn gewenste land-rendement, spoelde weg in de Asbeek door watererosie: Deze landbouwer liet zelfs geen grasstrook langs de beek over. En dus ook geen wortels die deze landerosie (afkalving) tegen hadden gehouden...

Een blik op de rechteroever spreekt voor zich: Voldoende wortels langs de beek, dus een steile oever, wat een grotere landoppervlakte en een beter rendement voor deze boer betekent. Voldoende gras-, boom- en struikenwortels rond en tussen akkers voorkomen zelfs bij hevige stormen dat de toplaag in de grachten langs de velden wegspoelt en terechtkomt in onze rivieren en zeeën. Samen met de vervuilende(kunst-)mest, pesticiden en herbiciden trouwens...

Dit alles zorgt voor een verdere verzuring van onze zeeën, afsterven van plankton, en het verhongeren van diersoorten die van dit plankton leven.

In de greppels langs de akkers, en later in onze rivieren, zorgt die wegspoeling van akkergrond trouwens ook voor tonnen slib, die het water troebel maken, en de afwateringsgreppels én rivieren te ondiep maken voor voldoende afwatering bij zware regenval...

Vandaar dat ik in voorgaand artikel stelde dat bomen en al het waterleven onlosmakelijk met mekaar verbonden zijn.


n Economische meerwaarde   

Ook de relatie tussen bomen en de hoeveelheid neerslag die valt en het grondwaterpeil is  iets om even bij stil te staan, als we ons het zicht van de uitgedroogde, verschroeide maïsoogsten op de Grote Heide nog herinneren tijdens de laatste verzengende hitteperiode van enkele jaren geleden...

Ook in dít opzicht lijkt me de link tussen boomwortels en de lanbouwers-portemonnee overduidelijk.

Alsof dit hele bomenverhaal nog niet voordelig genoeg is voor de mens, helpen bomen het broeikaseffect en dus een verdere opwarming van de aarde bestrijden: Groeiende bomen nemen namelijk de schadelijke overdosis CO^₂ uit onze atmosfeer op, en zetten die om in zuurstof en hout.

Verstandig beheerde bossen zoals de Gerheserbossen leveren dus ook nog eens houtproductie op voor ontelbare toepassingen en industrietakken:

Hout is onmisbaar voor verwarming of verhitting, zowel in huishoudens als voor economische doeleinden: verhitting die nodig is in brouwerijen, in glasblazerijen, voor staalproductie, in smederijen...

Hout levert ook de basisgrondstof voor schrijnwerkerij en de meubelsector, voor de bouwsector,  voor papierproductie, en met die papierproductie samenhangend alle sectoren die van die papierproductie afhangen: de grafische sector, boekhandels, persgroepen, …

Vlaanderen ondersteunt de Billion Tree Campaign, en engageerde zich om 1 miljoen bomen aan te planten tegen eind 2009. Een engagement dat de mens geen windeieren zal leggen…

Dat ook onze diersoorten eindelijk een graantje meepikken van dit menselijk initiatief, kan voor de gelegenheid eens geen kwaad.
Integendeel:

Gezien de doelstellingen die de Europese Commissie vastlegde voor de Countdown 2010  zijn we het onze planten- en dierensoorten verplicht...

Het Countdown 2010-project ⁽³⁾ porbeert het uitsterven van onze diersoorten een halt toe te roepen tegen 2010. We hebben dus niet zot veel resterende tijd meer om die doelstelling te halen...


n  Vele doelstellingen gecombineerd in natuurgebied    

Maar, zoals eerder vermeld, er zijn zeker ook hoopgevende projecten genoeg die om navolging vragen:

Natuurontwikkelingsproject Gerheserheide bijvoorbeeld:

Verstandig beheer door het ANB Limburg combineert in dit mooie gebied commerciële houtwinning met zachte recreatie én bescherming van rodelijst-soorten zoals de Zwarte Specht (Dryocopus Martius).

In louter productiebossen leeft deze specht nooit: Daarin vindt de vogel onvoldoende oud hout en daarin levende larven. Gerheserheide daarentegen biedt met zijn mengeling van jonge boomaanplanting, volgroeide bomen (die deels voor menselijk gebruik worden geveld) en rottende, dode bomen duidelijk een habitat waar deze zeldzame, prachtige spechtensoort zich wél goed voelt.

Hetzelfde mag gezegd worden van de Nachtzwaluw (Caprimulgus Europaeus), die liefhebber is van open plekken in bossen, en na een lange afwezigheid teruggekeerd is naar de Gerheserbossen.

Ook de Boomleeuwerik heeft nood aan zandige gronden, heidevelden en -zoals zijn naam al doet vermoeden- aan groepjes bomen. Dit vogeltje is honderd maal zeldzamer dan de Veldleeuwerik.

Ik was dus érg gelukkig toen ik dit vogeltje op de Grote Heide tegenkwam.


n  Afkoeling van hete platen...    

Zelf probeer ik erg bescheiden mijn kleine ecologische steentje bij te dragen, en trek me niet teveel aan van de opmerking 'dat wat ik op mijn eentje uithaal, toch slechts een druppel op een hete plaat is'...
 
Wat die hete plaat betreft: Ook hier helpt ieder klein begin mee:

Net vanuit de hoop mee te kunnen voorkomen dat die plaat te heet wordt, plantte ik een tiental boompjes in mijn tuin, en registreerde ze op de site van The Billion Tree Campaign.⁽²⁾ 

Voldoende druppels op een hete plaat, koelen die plaat uiteindelijk af: Wees gerust!

Ikzelf plantte Veldesdoorns, Lindebomen, Berken, een Beukje, Vlierstruiken, een Kerselaar,...

Het Elzenboompje dat zichzelf kwam installeren in de houtkant rond mijn tuin, mag uiteraard ook blijven.


n  Aardig meegenomen luchtfilters...    

Dat die bomen ook filters voor fijn stof in de lucht zijn, is een gegeven dat tegenwoordig nog veel te weinig belicht wordt:
 
Zo'n 370.000 Europeanen⁽⁴⁾  sterven er jaarlijks namelijk vroegtijdig aan luchtvervuiling, waar fijn stof een groot deel van uitmaakt... Dit leek me voloende reden om eens "een stevig boompje op te zetten" over bomen in dit artikel, dat zowat tegen zijn einde aanloopt...

Ik laat mezelf in elk geval geenszins door moedeloze berichtgeving over te hete platen of over de vele slachtoffers van luchtvervuiling meeslepen:

Het was de afgelopen weken slechts een kwestie van rondwandelen in mijn tuin en goed luisteren naar piepende vogeljongen om van de zin van boomaanplantingen overtuigd te blijven: Twee Pimpelmezennestjes, een Koolmezennest en een Merelnest kon ik in mijn eigen tuin fotograferen.

Als alleen al dié vogeltjes mijn boompjes blijken te appreciëren, ben ik al méér dan gelukkig! Dat die boompjes stuk voor stuk een ecologische meerwaarde voor hun omgeving betekenen, is aardig meegenomen.

Rodrik
Steverlynck, 

6 juni 2009


(1) WWF-Rusland laat weten dat er een uitzonderlijke beschermingszone voor Amoerpanters vastgelegd wordt in het Oosten van Rusland.

WWF-Rusland richtte ook patrouilles op die het stropen van Amoerpanters moeten aanpakken.

Rusland werkt ook samen met China om een grensoverschrijdend netwerk van beschermde gebieden in te richten.

(Bron: Frans Desfossés en het WWF-tijdschrift 'Panda magazine', nr. 48: januari-februari-maart 2009)

(2) http://www.unep.org/billiontreecampaign/

(3) Gemeente Balen valt -ondanks de erg hoge natuurwaarden in Olmen-Balen- de twijfelachtige eer te beurt tot één van de erg weinige Antwerpse gemeenten te behoren die het project Countdown 2010 niet ondersteunen...

(4) Bron: Spoorzoeker, jaargang 3, nummer 2: Het tijdschrift van het Agentschap van Natuur en Bos

Deel 1: Leven en licht in zee    

Zowat alle leven en energie op aarde ontstaat oorspronkelijk dankzij het licht en de warmte en van de zon. Planten kunnen enkel groeien en tot fotosynthese overgaan en zuurstof en vitamines vormen dankzij dit licht.

Ontelbare diersoorten leven dan weer van de voedingsstoffen en vitamines in deze planten. De roofdieren krijgen deze stoffen onrechtstreeks binnen dankzij hun dieet van plantenetende prooien.

Nog een andere groep dieren, de omnivoren of alleseters (waaronder ook de mens) combineert doorgaans plantaardige voeding met dierlijke, en krijgt zo binnen wat hij nodig heeft om voort te bestaan.

Maar het verhaal gaat verder dan dat: Zo maakt de mens vitamine D zélf aan in zijn lichaam, maar enkel als de mens zonlicht opvangt. 

Ook honden en katten bijvoorbeeld likken de zonnevitamine D van hun vacht nadat ze in de zon gelegen hebben.

n Licht en onze psyche  

De psychische gezondheid van de mens kan ook al niet zonder een gezonde dosis zonlicht, en het ontbreken van licht voor de noodzakelijke rustperiodes 's nachts: Als een mens zich in duisternis bevindt, maakt de hypofyse in de hersenen melatonine aan, een stof die ons slaperig maakt.

Ook 's nachts blijft zonlicht zichtbaar, zoals maanlicht, dat bestaat uit zonlicht dat op het maanoppervlak weerkaatst. Met een beetje geluk krijgt u misschien zelfs bijhorende prachtige lichtverschijnselen rond de maan te zien. Begin dit jaar kreeg ik die kans:

Het was koud buiten toen ik nogal laat een avondwandeling met mijn hond ging maken. Buitengekomen wist ik niet wat ik aan de hemel zag: Een prachtige lichtkring rond de maan, maar vrij ver van de maan verwijderd.

Ik moet eerlijk bekennen: Ik was opgelucht toen ik op de display van mijn digitaal fototoestel hetzelfde verschijnsel zag als aan de hemel, want ik had iets dergelijks nog nooit gezien en twijfelde aan mijn eigen waarneming.

Dit verschijnsel blijkt te ontstaan als zonlicht reflecteert op het maanopppervlak en dan door ijskristalletjes heen schijnt die in de atmosfeer rondzweven. Een halo is de wetenschappelijke naam voor dit verschijnsel.

Maar ik wijk af: We waren bij de melatonine die onze hersenen 's nachts aanmaken, getriggerd door het ontbreken van licht, en waardoor we in slaap vallen. Zoals zo dikwijls, zit ook hier de natuur weer prachtig in mekaar:

Als we terug ochtendlicht opvangen via onze huid, maar vooral via onze ogen, zetten onze hersenen de melatonine om in serotonine, het gelukshormoon, dat ons aanzet met voldoende energie en een goed humeur onze dag aan te vangen.

Dit gegeven verklaart mee wat er met ons gemoed gebeurt op regenachtige, grijze dagen, en tijdens lange, donkere winters. Maar ook daarmee is het licht-verhaal nog lang niet af: Ook quasi alle energie-, warmte- voedselbronnen waar we als mens afhankelijk van zijn, hebben we aan zonlicht te danken:

n It's always the sun...   

Voor zonne-energie die we via zonnepanelen op onze daken opslaan, hoeft de afhankelijkheid van de zon geen verdere uitleg.

Water als medium om energie mee te winnen, is ons allen vertrouwd. Maar de dynamische energie die we uit waterstromen winnen, hebben we uiteindelijk ook weer aan de zon te danken:

Waterpartijen als zeeën, oceanen, meren, vijvers, waterlopen, moerassen,... warmen op door de zon en gaan verdampen door die zonnewarmte.

Die waterdamp vormt wolken aan de hemel. En de rest van het verhaal kent u: Door afkoeling gaat die waterdamp terug waterdruppels vormen, die als regen neervalt en waterlopen vormt.

Het hoogteverschil tussen de bron en de monding van die waterlopen en de zwaartekracht die het water neerwaarts trekt, benutten wij vervolgens om de dynamische energie van die waterloop op te vangen en om te zetten in energie waar wij als mens ons voordeel mee kunnen doen.

Ook wind(-energie) ontstaat enkel dankzij de zon: Wind is niets anders dan verplaatsing van opgewarmde lucht naar koudere regionen. Het is zonnewarmte die voor die opgewarmde lucht zorgt.

Ook bij fossiele brandstoffen ligt de zon weer aan de basis van alles: Steenkool ontstaat uit afgestorven plantaardig materiaal dat aan hoge druk en warmte werd blootgesteld.

Aardolie en aardgassen (methaan, butaan, propaan) ontstaan uit de afbraak van organisch materiaal, afkomstig van dieren en planten. Maar dan wel erg oud organisch materiaal: Het is afkomstig van planten dieren 600 miljoen jaar geleden stierven. De naam fossiele brandstof is dus vrij toepasselijk uitgekozen...

En de energie die we uit dit oeroude planten- en dierenmateriaal halen, komt alweer van... de zon: Dan ben ik terug bij de eerste drie alinea's van dit artikel.

Ook ecologisch duurzame toepassingen voor verwarming als de dubbele verbrandingstechnieken waarop speksteenkachels, finovens en tegelkachels gebaseerd zijn, hebben als brandstof organisch plantaardig materiaal, dat er slechts kan zijn dankzij de zon en een natuurlijk leefmilieu: Hout, waarvoor bos nodig is.

Deze verwarmingtechniek is dus enkel duurzaam te noemen als het bosareaal waaruit het hout komt verstandig en duurzaam beheerd wordt, zoals het geval is met onze bossen in Gerheserheide bijvoorbeeld.

Nu, dat organisch materiaal, of het nu hedendaags hout is of al dateert van 600 miljoen jaar geleden, is natuurlijk op een gegeven ogenblik opgebruikt...

n Omgekeerde Countdown    

Of we het hebben over onze voeding, onze verwarming of onze energiebronnen: Het is steeds uit moeder aarde dat we energie of organisch materiaal putten. En we putten haar stilaan uit, tegen een duizelingwekkend tempo:

In Vlaanderen verdwijnt dagelijks een oppervlakte van 11 voetbalvelden onder beton of asfalt van nieuw aangelegde wegen en andere infrastructuurwerken, al dan niet vergund.

In hetzelfde tempo verdwijnen in Vlaanderen dus ook dagelijks bospercelen, groenzones, open ruimtes…

Alles geeft me de indruk dat we inderdaad met een Countdown 2010 te maken hebben, maar ik vrees dat die tegen een erg hoog tempo in de omgekeerde richting verloopt, en dus het omgekeerde realiseert van wat er oorspronkelijk op papier gezet werd:

“Nergens anders in Europa is het wegennet zo dicht of is het tekort aan zuivere lucht, bossen, natuur en open landschappen zo nijpend als in Vlaanderen”, stelt de Bond Beter Leefmilieu terecht... ⁽¹⁾

 En toch weiger ik te geloven dat het leven van al die mensen op aarde per sé nefast af moet lopen voor die aarde, en al het andere leven dat naast de mensheid op aarde voorkomt.

Het is slechts een kwestie van de aarde ook af en toe wat teruggeven, als we haar niet willen uitputten.

Door ons verbruik van organisch materiaal ook terug wat aan te vullen met organisch materiaal: Hout, en dus bossen, waar zowel de mens als het meeste dierenleven op aarde zijn energie, voeding en voortbestaan aan dankt.

Het kan op het eerste zicht vreemd lijken dat ik over bomen schrijft in een artikel dat licht en leven in zee behandelt, maar beide zaken zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, zoals duidelijk zal worden in 'deel 2: Lucht en leven aan land'.

Wie aan vis als voedingsbron denkt, en hoopt via deze voedingsbron (die niet op het vasteland leeft) gedeeltelijk iets te verhelpen aan het probleem van menselijke overconsumptie op het vasteland, komt in een gelijkaardig verhaal terecht:


n Het kleine begin...    

Al het leven op aarde (ook de mens!) ontwikkelde zich oorspronkelijk uit eencellige oerdiertjes in een aquatisch milieu: Flagellata of zweepdiertjes, die zo’n 4 miljard  jaar geleden ⁽²⁾ ontstonden dankzij een hoge energie-ontlading.

Het betrof meer dan waarschijnlijk een blikseminslag ⁽³⁾, alweer een energieverschijnsel dat indirect afkomstig is van de zon.

Er onstonden uit de combinatie van water en bliksem autotrofe eencelligen, die zichzelf dus voedden en geen behoefte hadden voedselopname uit het water waarin ze leefden. Tot de eerste levensvormen op aarde behoorden ook anaërobe bacteriën, die geen behoefte hadden (en nog steeds hebben) aan lucht zoals wij die nu kennen.

Deze anaerobe bacteriën en autotrofe eencelligen hadden het -zelfs met hun éne celletje- goed bekeken, gezien de helse situatie toen op aarde: Zuurstof en voedingsstoffen waren er bij aanvang hoegenaamd nog niet, maar los daarvan deed je ademen ook om andere redenen best niet:

De atmosfeer was toen erg toxisch, en daar had de mens voor éénmaal niets mee te maken: De aarde bestond toen uit een relatief dunne, hete aardkorst (+100°C), met vlak daaronder een vloeibare massa van uiterst heet, vloeibaar gesteente.

Door scheuren in die dunne aardkorst ontsnapten giftige gassen die uit die vloeibare hete brij opstegen. Of uit de veelvuldige grote vulkaanuitbarstingen.

Maar deze vulkaanuitbarstingen vervulden ondanks dit gegeven uiterst cruciale functies bij het ontstaan van leven: Naast toxische gassen spuwden ze ook grijze wolken fijn stof ⁽⁴⁾ en waterdamp uit.

Die waterdamp ging wolken vormen, waaruit tijdens gigantische stormen grote hoeveelheden water neerstortten op het hete aardoppervlak. Vanwege de hitte van de aardkorst verdampte die regen op de aardkorst echter onmiddellijk.

Maar het aardoppervlak verloor wel warmte-energie via deze verdampingsprocessen, en koelde bijgevolg langzaamaan af.

Die afkoeling baande de weg voor een volgende stap op weg naar het ontstaan van leven op onze planeet: Naarmate het koeler wordende aardoppervlak de regen minder verdampte, kon het overblijvende regenwater naar de lagere delen van het aardoppervlak lopen:

Onze eerste zeeën ontstonden...

Van zuurstof was er oorspronkelijk nog geen sprake, noch aan land, noch in de zeeën.

Maar dat veranderde -beetje bij beetje- dankzij de ontwikkeling van blauwgroene, eencellige algjes in het water. Deze gingen zich voeden met lichtenergie:

In een verlichte omgeving gingen ze energie voor zichzelf aanmaken via fotosynthese. Bij dit proces creëerden deze eencelligen ook de levensnoodzakelijke zuurstof in het water. Hiermee brachten ze de gewenste levensomstandigheden tot stand voor van alle andere levensvormen op aarde, die uit deze eencelligen ontstonden.

Het was dus een erg klein begin voor ons allemaal: Oorspronkelijk waren we met zijn allen microscopisch kleine zweepdiertjes, beter bekend onder de naam plankton, rondzwevend in het water.

Plantaardig of fytoplankton dat dankzij fotosynthese overleefde, en dierlijk of zoöplankton, dat zich voedde met planaardig plankton of met bacteriën of andere dierlijke eencelligen.


n Een explosie van levensvormen...    

Deze mix van zoöplankton, fytoplankton en bacteriën vormt nu nog steeds de samenstelling waaruit ons hedendaags plankton uit bestaat.

Dat een volwaardig leven mogelijk is in één cel, is een fascinerend gegeven. Maar, zoals dat in de natuur doorgaans gaat: Van het één kwam het ander: De zuurstof zorgde voor een explosie van levensvormen die zich ontwikkelden uit hun dierlijke en plantaardige eencellige voorouders.

In zee ontstond de éne meercellige soort na de andere uit die eencelligen, die naast zuurstofleverancier ook nog als voedingsbron gingen dienen voor talloze levensvormen die uit deze één- en meercelligen onstonden:

Sponsdieren, en neteldieren als zeeanemonen en kwallen bijvoorbeeld, ontstonden uit deze één- en meercelligen, en gingen zich er ook mee voeden. Zo leeft de zee-anjer bijvoorbeeld van ééncelligen die ze met wimperhaartjes uit het water filtert.

Zeeanemonen leven trouwens op nog andere wijze erg nauw verbonden samen met de eencelligen: Veel zeeanemonen herbergen op symbiotische wijze ééncellige algjes in hun tentakels: De ééncelligen zorgen voor de kleur van de anemoon, en de ééncelligen zelf genieten uiteraard de bescherming van de netelcellen van de anemoontentakels, waarmee de meeste soorten zeeanemonen vissen doden.

Op plaatsen in zee waar voldoende zonlicht doorbrak, vormden koralen hele kalkriffen waarin het leven zich verder kon ontwikkelen: Koraal ging weekdieren als zeesterren voeden: De giftige, stekelige zeester Doornenkroon bijvoorbeeld voedt zich met koralen. 

Deze zeesterren leidden dan weer tot het ontstaan van grote tandbaarzen en grote lipvissen als de Napoleonvis, die gemakkelijk de lengte van twee meter overschrijdt, en zich van die doornen en dat gif weinig aantrekt.


n Bossen van de zee...    

Maar ook onwaarschijnlijk veel andere vissoorten ontwikkelden zich dankzij het voedsel, de bescherming en de kraamkamers die de koraalriffen boden.

Ook vele vissoorten die wij commercieel vangen, groeien als larfjes op in de koraalriffen, en trekken dan de wijde zeeën in om enkel naar de riffen terug te keren om zelf weer eieren te leggen.

Waar het om biodiversiteit gaat, mag men koraalriffen gerust de bossen van de zee noemen: De viseieren en de jonge vislarfjes van ontelbare levensvormen zijn veilig verborgen en beschermd door de kalktakken van het koraalrif.


n Handige en knappe jongens...    

Al ontstonden er evengoed handige jongens als Pincetvissen, die een spitse snuit ontwikkelden om hun kleine prooitjes tussen de koraaltakken uit te vissen.

De vissoorten die erg nauw bij of zelfs ín de koraalriffen leven, zijn tegelijkertijd ook knappe jongens: Doorheen de evolutie namen de rifbewonende vissoorten adembenemende vormen aan, zowel wat hun kleurenpatronen, hun vormen als hun soortenaantal betreft:

De vele soorten Koraalvlindervissen (Chaetodonidae) ontwikkelden zich dankzij het koraal, en hebben nog steeds koraalpoliepen als voedingsbron. 

Koraalvlinders behoren allen tot de familie der borsteltandigen: Doorheen hun ontstaansevolutie voorzag de natuur al deze vissen van borstelvormige tanden om het koraalkalk mee af te schrapen.

De Pincetvis (Chelmon Rostratus) is trouwens ook een lid van de familie der Chaetodonidae. Eén van de vele leden: Er ontwikkelden zich meer dan 120 verschillende wondermooie Koraalvlindervis dankzij de riffen!

Ook de verschillende soorten Engel- of  Keizersvissen (de familie der Pomacanthidae) leven rond de riffen. Het zal u niet verbazen dat deze familie nauw verwant ⁽⁵⁾,  is aan de Koraalvlinders: Ze bestaan net als Koraalvlinders in vele kleuren en soorten, leven eveneens bij koraalriffen, en voeden zich eveneens met de koralen zelf.

Daarnaast eten Keizersvissen echter ook nog plankton, sponzen en schelpdieren.

Andere koninklijke bewoners van koraalriffen zijn de familieleden van de Doktersvissen (Acanthuridae en Zebrasomae). Zoals de Desjardinii Zeilvindokter bijvoorbeeld. Deze vissen danken hun naam aan de natuurlijke, vlijmscherpe scalpel aan zijn staart, waarmee hij vijanden of rivalen bestrijdt.

Of de Pauwoogkeizervis, die in en rond rotsholtes bij koraalriffen leeft, en zich vooral voedt met sponzen.


n Individuele herkenningspatronen    

Bij beide laatste twee vissoorten is elk exemplaar individueel te onderscheiden van soortgenoten:

De rood-blauwe kronkels op de aarsvin van de Pauwoogkeizervis vormen bij elke afzonderlijke vis een uniek patroon, waarmee ze geïdentificeerd kunnen worden zoals wij mensen aan de hand van onze vingerafdruk.

Hetzelfde geldt voor de Zeilvindokter: Hier is de gele lijn-punt combinatie op de flanken bij elk dier uniek. De Latijnse benaming voor deze soort, Zebrasoma Desjardinii, verwijst trouwens naar het strepenpatroon op zebra's, die ook elk een uniek strepenpatroon vertonen.

Vissoorten bij de riffen leidden op hun beurt weer tot het ontstaan van predatoren die zich in of bij de riffen vestigden:

De Koraalduivel (Pterois Volitans) bijvoorbeeld, nóg zo'n adembenemende rifbewoner die zijn leven en zijn naam dankt aan het koraal. Zijn vele uitsteeksels zijn niet enkel erg decoratief:

Erg langzaam zwemmend, drijft de Koraalduivel met zijn uitsteeksels kleinere vissen voorzichtig tegen een rots- of rifwand in het nauw. Dan schiet hij plots bliksemsnel naar voor met ingeklapte uitsteeksels en verslindt zijn prooi. Zijn stekels zijn veder ook giftig, en dienen dus ook nog eens voor verdediging tegen vijanden.

Riffen trekken ook grotere vissoorten aan, zoals de Griekse Murene bijvoorbeeld, die al sinds de Romeinse Oudheid bekend staat voor haar giftige beet, maar vooral als lekkernij op tafel.

Of Octopussen, de Einsteins onder de weekdieren.

Dat menu van Octopussen en allerlei vissoorten vormt dan weer de menukaart voor grotere vissoorten als de Bruine Tandbaars, een indrukwekkende, grote rover die van kop tot staart één meter lang wordt.

De uitstraling van deze imponerende verschijning weerhoudt duikers er dikwijls van om in holtes binnen te dringen waarin Tandbaarzen rusten.
Deze vissen zijn nochtans zachtaardig tenegover mensen.

In de zeeën ging zich uit wormachtige weekdieren ook de erg ruime familie van geleedpotige schaaldieren ontwikkelen. Dat lijkt op het eerste zicht weinig steek te houden.

Als u echter de sterke geledingen van het pantser van bijvoorbeeld de Zeekreeft bekijkt, kan u misschien toch aannemen dat deze kreeft haar geledingen heeft overgenomen van de wormachtigen, die uit niets anders dan geledingen of segmenten bestaan...

Deze zwartblauwe, gepantserde vuilnismannetjes komen als mariene lijkenopruimers aan hun kost. Daarnaast voedt ook de Zeekreeft zich weer met de vele vissoorten die dankzij de riffen ontstonden. De bekende rode kleur krijgt de bepantsering van deze kreeften pas tijdens het koken...


n Mariene toppredatoren    

Ik kan het om meerdere redenen niet nalaten om in dit artikel even stil te blijven staan bij de orde van de kraakbeenvissen. Meer in het bijzonder bij de superklasse van de haaien.

Toen het leven in de zeeën zich ontwikkelde, waren haaien er als de kippen bij om zich te ontwikkelen tot mariene toppredatoren.

Al is die uitdrukking ongelukkig gekozen, want haaien ontstonden lang vóórdat er sprake was van eender welk gewervelde levensvorm op het vasteland: 450 miljoen jaar geleden ontstonden de eerste primitieve haaien, en met die datering waren ze zelfs het ontstaan van de vele plantensoorten op de continenten vóór.

Laat staan dat er toen dus al een kip rondliep op het vasteland...

Ook onze moderne haaien mogen best trots zijn op hun anciënniteit: Zij waren er 100 miljoen jaar geleden reeds. En hun vormgeving was zó perfect, dat hun lichaamsbouw onveranderd bleef doorheen die afgelopen 100 miljoen jaar. Tot op heden. We mogen haaien dus gerust levende fossielen noemen...

En om nog eens op het item electriciteit terug te komen: Ook daar konden deze meesters in het overleven snel mee overweg: Haaien ontwikkelden electroreceptoren; speciale zintuigen om de electromagnetische velden waar te nemen die alle levende wezens uitstralen.

Daarvoor moeten die wezens nog niet eens bewegen: Met hun electroreceptoren zijn haaien zelfs in staat prooien op te sporen die bewegingsloos onder het zand ingegraven zitten! 


n Op het droge...    

Van het leven dat in het water ontstond, gingen amfibieën als eerste gewervelde dieren het land veroveren. Maar reptielen waren de eerste gewervelden die zich helemaal aan deze nieuwe leefomgeving aan gingen passen, en zich er ook konden voortplanten.

Sommige van die reptielen keerden later in de evolutie vreemd genoeg terug naar een levenswijze in zee, zoals zeeschildpadden bijvoorbeeld, die leven op een menu van kwallen, kreeften en inktvissen.

De Karetschildpad heeft ook alweer koraalriffen als habitat. Naast het zeeschildpad-menu van hierboven eet deze schildpad ook nog eens sponzen op de riffen.

Voor het leggen van hun eieren keren zeeschildpadden nu nog steeds terug naar het vasteland.

Sommige reptielen gingen zo’n 160 miljoen jaar geleden bomen als veilige woonplaats uitkiezen, en ontwikkelden veren. De veren dienden oorspronkelijk als isolatie van lichaamswarmte, maar er evolueerden soorten uit voort met rudimentaire vleugels aan hun armen.

Hiermee konden ze in eertse instantie enkel wat fladderen van tak tot tak. Maar uiteindelijk ontwikkelden zich talloze vogelsoorten uit deze dieren.
Veel vogels bleven erg verknocht aan het water met zijn overvloed aan vis, zoals pelikanen, die zich lichamelijk prachtig aanpasten aan de visvangst: De natuur liet ze evolueren tot vogels met een prachtig visschepnet in de vorm van een huidzak die aan de onderste snavelhelft hangt…

Uit zoogdierachtige reptielen, pelycosauriërs als Sphenacodons, die 180 miljoen jaar geleden leefden, ontwikkelde zich aan land tenslotte de laatste en hoogst ontwikkelde diergroep van de zoogdieren.

Een bepaalde groep zoogdieren kent een intrigerende ontstaangeschiedenis die wat doet denken aan de onstaansevolutie van de zeeschildpadden: Bepaalde landzoogdieren keerden vijftig miljoen jaar geleden gelijdelijk aan terug naar een leven in zee.

Op deze wijze ontstonden zeezoogdieren als dolfijnachtigen en walvissen.

Baleinwalvissen zoals de Blauwe Vinvis maken geen gebruik van tussenliggende schakels om aan zijn portie energie te geraken: Deze mastodonten leven vreemd genoeg rechtsreeks van de micoscopische planktondeeltjes die in zee rondzweven!

Dolfijnen hebben dan weer vissen en inktvissen als tussenschakels nodig. Dolfijnachtigen hebben trouwens net als mensen een zelfbewustzijn, bleek uit wetenschappelijke studies. Ze gebruiken ook taal in de vorm van combinaties van klikgeluiden.

Ze spreken zelfs elk dier uit hun groep afzonderlijk aan met een unieke cominatie van klikgeluidjes. Dit betekent dat dolfijnen net als mensen het gebruik van naamgeving ⁽⁶⁾ voor elk individueel dier uit de groep kennen!

Als bekendste kleinere zeezoogdieren ontstonden ook zeehonden, die hetzelfde menu als de Bruine Tandbaars verkiezen: Vissen en inktvissen.

Op het droge ontstond tenslotte de zoogdierklasse van de mensapen. Waaronder de mens, als laatste en hoogst ontwikkelde soort onder de mensapen.

n Aqua - terrestrische toppredator    

De mens zelf leeft uiteraard niet in het zeewater, maar hij blijft er wel érg afhankelijk van: Hoewel ik me er bij het begin van dit artikel niet echt van bewust was, realiseer ik me nu al schrijvend dat de mens als aqua-terrestrische toppredator àlle levensvormen die in dit artikel vernoemd worden, consumeert:

Hij verslindt een hoeveelheid aan levenssoorten en aan levend organisch materiaal waar haaien bij verbleken, gesteld dat haaien een gelaatskleur zouden hebben die verbleekt bij plotse hevige emotie:

De mens consumeert om te beginnen de primitiefste bacterieën. Hier kiest hij niet vrijwillg voor, maar hij krijgt ze toch maar binnen. 

Koraalriffen worden onbedoeld massaal vernietigd door het gebruik van sleepnetten om vis te vangen.

Of men blaast riffen met dynamiet op om op snelle wijze veel vis te vangen... Nog sneller en vooral toxischer gaat het eraan toe als men de riffen met cyanide (!) gaat vergiftigen om moeiteloos de dode vissen te kunnen verzamelen... Koralen worden tenslotte ook geplukt om als decoratiemateriaal te dienen.

Sponzen worden dan weer geplukt om als badkamerspons een tweede leven te krijgen. Inktvissoorten en zowat het gehele visbestand in zee eindigt op ons bord, of, als het prachtige exemplaren betreft, in dierenwinkels en later in particuliere aquaria thuis, net zoals voor zeeanemonen het geval is. 

Zeeschildpadden worden bejaagd omwille van hun schilden en omwille van hun vlees. Ook de eieren worden massaal als delicatesse geconsumeerd. 

Zeesterren worden gedroogd voor medische doeleinden of als decoratie of als voedsel gebruikt.

Als het verkocht kan worden, is al het al làng goed voor de mens: Tot pelikanen-, zebra-, dolfijnen-, haaien-, mensapen- en kwallenvlees toe!

Vissoorten die niet (meer) bejaagd worden, verkregen deze status niet uit respect voor de natuur, en zelfs niet vanuit de wens ook in de toekomst nog te kunnen blijven vissen op zo'n vissoort.

Hier speelt doorgaans enkel het gegeven dat het economisch gezien niet meer rendabel is om manschappen en schepen in te zetten voor een vissoort die bijna volledig weggevist is...

Je kan als dierlijke levensvorm in de buurt van de mens maar best zo’n zweepdiertje tussen het andere plankton zijn. Die beestjes lijken deze dans te kunnen ontspringen, en eindigen slechts indirect in een mensenbuik.

Hoewel… We slaagden er in de aarde in letterlijke, chemische zin verzuurd te krijgen. Via onder andere bodemerosie op het vasteland blijken nu bijgevolg ook onze grootste oceanen zuur te worden, waardoor het planktonleven afsterft.

Evenredig daarmee neemt ook de overlevingskans van al die levensvormen (inclusief de mens zelf !) die in oorsprong van dat plankton afhankelijk zijn.

Walvissen bijvoorbeeld verhongeren wegens te weinig plankton, zoals de prachtige documentaire 'De zee heeft ons nodig' toonde op TV één, op 14 augustus jongstleden: Zeven van de dertien walvissoorten staan onder andere vanwege verhongering aan de rand van uitsterven.

Een andere reden is dat de mens deze prachtige dieren nog steeds blijft afslachten. Een wrang gegeven hierbij is dat mensen dit tegenwoordig zelfs niet meer doen voor het vlees: Dat vlees bevat nu ook al zo veel toxische stoffen dat het te giftig is geworden om nog voor menselijke voeding te dienen...

Het kan geen kwaad eens even stil te staan bij onze consumptie van natuurlijke hulpbronnen :


n Drie soorten hulpbronnen    

Er zijn drie soorten natuurlijke hulpbronnen die we als mens moeten benutten om onszelf in stand te houden:

Hulpbron 1 is water, bron van alle leven, vanaf het prille begin tot hopelijk nog ver in de toekomst.

Het water als medium voor het leven zelf is zó bepalend voor het leven op aarde, dat er later in de reeks 'Het kleine begin' een apart artikel over enkel deze hulpbron gepubliceerd zal worden.

Ten 2de overleven wij dankzij al het levend of dood organisch materiaal dat de aarde ons schenkt.

En als 3e levensnoodzakelijke hulpbron is er het zonlicht. Zonne-energie en haar aanverwante vormen (wind- en waterenergie), zijn zo goed als onbeperkt aanwezig.

Deze derde hulpbron biedt dus een aantrekkelijk toekomstperspectief als energiebron die volstrekt in harmonie met de aarde is, en de aarde dus ook niet verder uitput. Mits de infrastructuurwerken voor de lichtreceptoren, windmolens, energieopslag, energiedistributie,... ruimtelijk verantwoord gesitueerd zijn uiteraard...

Die tweede hulpbron, levend of dood organisch materiaal, is beperkt. Deze bron mag en moet door de mens zelfs gebruikt worden, wil de mens overleven. Maar dan hebben we het uiteraard over duurzaam verbruik van deze hulpbron. Dat houdt in: Spaarzame consumptie en heraanvulling ⁽⁷⁾ van onze organische bronnen.

Zoniet brengen we via onze overconsumptie van organische hulpbronnen onvermijdelijk ook ons eigen voortbestaan in het gedrang:

We putten onze hulpbronnen tegen een ijltempo uit.

Of het nu gaat om energie die mateloos verspild wordt door overtollige verlichting langs onze autosnelwegen, of organisch materiaal dat onbeperkt blijft verdwijnen door een constante, onophoudelijke ontbossing van Vlaanderen, of erg kwetsbare, diepe ondergrondse waterlagen of natuurlijke minerale waterbronnen die we allemaal menen te moeten expoiteren via grootschalige waterwinningsmaatschappijen… 

Het is steeds hetzelfde verhaal:


n Die comfortabele knop...    

Zolang onze overheden en netwerkbeheerders niet voor ons integrale energienetwerk overgestapt zijn op hernieuwbare energiebronnen die gebaseerd zijn zonne-energie en daarvan afgeleide energiebronnen, blijft de situatie zoals ze nu is:

Bij iedere druk op die comfortabele knop blijven we de aarde verder uitputten door stukjes organisch materiaal van de aarde door onze electrische snoeren te jagen:

Stukjes fossiel die 600.000.000 jaar geleden ontstonden; stukjes hout die lang geleden tot steenkool transformeerden.

Of erger nog: Houtskool die nu door onszelf gecreëerd wordt door verbranding van vers hout onder hoge temperaturen,...
 
U begrijpt dat wij er, wat 'moderne' steenkool als energiebron betreft, dus ook levende stukken bos doorjagen terwijl we onderuitgezakt naar ons favoriete TV-programma kijken, met brandende spotjes boven ons, of als we er lustig op los chatten aan onze computers, ...

De knop van onze badkraan is trouwens al even gemakkelijk en comfortabel opengedraaid als die lichtknop.

We mogen gerust stellen dat we er wat al onze energiebronnen betreft -momenteel in elk geval toch nog- onbedoeld talloze levens of soorten doorjagen: Om onszelf van energie te voorzien, maar ook op talloze andere vlakken, die dikwijls nog niet eens met onze voeding te maken hebben:

Planten- en dierenlevens moeten keer op keer wijken voor ontbossing, ontginning, waterwinning, aanleg van allerhande infrastructuurwerken,...:

Ingrepen in onze natuur die we blijkbaar telkens zó levensnoodzakelijk achten voor ons voortbestaan, comfort, geluk, prestige,...


n Misplaatste uitzondering...    

Toen ik schreef dat we drie hulpbronnen benutten, vertelde ik niet de volledige waarheid:

Heden ten dage benutten we nog een 4e hulpbron. 

Maar dat is een misplaatste uitzondering onder onze hulpbronnen, omdat ze ecologisch gezien uiterst onverantwoord is als energiebron voor onze kamerlampjes, computers, haardrogers en dergelijke:

Terwijl de dames en langharige heren onder ons hun haren droogblazen na een deugddoend bad, of terwijl babypapjes worden opgewarmd, jagen wij er allemaal massa's mineralen van diep onder de aardkorst door tijdens deze huiselijke activiteiten, of we hier nu voor kiezen of niet:

Uranium en plutonium, ertsen die ons via levensgevaarlijke kernreacties (kernfusies en kernsplijtingen) kernenergie opleveren...

Deze radioactieve ertsen worden dan ook nog eens gewonnen via grootschalige ontbossingen en ontginningen... Niet voor niets liet ik deze optie dus weg tussen de andere aardse hulpbronnen.

Kernenergie heeft ook niets te maken met de zon, en het organisch materiaal dat ervoor opgedolven moet worden, raakt onoverkomelijk ook alweer uitgeput...

En dan is het item van het uiterst toxische, niet af te breken radio-actieve afval nog niet eens aan bod gekomen in dit artikel...


n Samen even stilstaan?...    

Misschien wil u samen met mij wel even stilstaan bij wat onze levenswandel dag in dag uit betekent voor de aarde.

Veel tijd moet u daar niet voor vrijmaken: Een uurtje bijvoorbeeld is ruim voldoende. Laten we dat maar meteen vandaag doen: Vanavond, van 20 u 30 tot 21 u 30. Een moment waarop zo’n miljard mensen op aarde hetzelfde zullen doen tijdens Earth Hour … ⁽⁸⁾

Met energieke groeten,

Rodrik Steverlynck,  28 maart 2009

Mijn bijzondere dank aan Roman Cuynen: 
Voor enkele determinaties en voor zijn toestemming tot publicatie van zijn uitzonderlijke fotografie, alsook voor zijn toelichting rond de onderlinge verwantschap tussen enkele besproken vissoorten (zie voetnoot 5).

Met dank aan Frans Desfossés (Vereniging voor het Onderwijs in de Biologie, milieuleer en gezondheidseducatie: http://www.vob-ond.be/ )

Met dank aan WWF-België (Jan Derom) voor toestemming tot publicatie van het campagnebeeld van Earth Hour.

Met dank aan de KMDA, Zoo van Antwerpen en Ankona voor het bezoek achter de schermen van de Zoo d.d. 25 maart. En uiteraard ook voor de toestemming van de KMDA tot publicatie van bijgevoegde foto's. Met dank aan Philippe Jouk (KMDA) voor de Wiebels Koraalvlinder.

Hereby I would like to express my explicit thanks to Stewart Button for the magnificent pictures of sea-life along Thaï reefs.

Equally I appreciate the permission to publish the breathtaking picture Michael Yee took! (See www.sunlightonwater.com and www.familyofthedolphins.org)

(1) http://www.openruimteademruimte.be

(2) Sommige auteurs houden het voor het ontstaan van het eerste eencellige leven op aarde op 3100 miljoen jaar geleden.  (Zoals M. Lambert, K. Lye, R. Taylor en K. Wicks)

(3) De chemische reactie die voor het ontstaan van eencelligen in het water zorgde, werd in een labo-omgeving gereconstrueerd: Via toediening van een dosis energie die equivalent is aan de energie-ontlading van een blikseminlag, bekwam men cellen die érg dicht aanlagen tegen de eertse eencelligen in waterachtige milieus op aarde. (Professor Eric Goethals, docent organische chemie, Universiteit Gent)

(4) De fijne stofwolken van vulkaanuitbarstingen worden behandeld in 'Het kleine begin, deel 2: Lucht en leven aan land'.

(5) Chaetodon , Chelmon en Heniochus behoren tot de Familie der Chaetodontidae (borsteltandigen) / Orde: Perciformes (baarsachtigen) / Klasse: Actinopterygii (straalvinnigen).

Holacanthus, Pygoplites en Pomacanthus behoren tot de Familie der Pomacanthidae (engelvissen) / Orde: Perciformes (baarsachtigen) / Klasse: Actinopterygii (straalvinnigen)

(6) Het gebruik van naamgeving binnen dolfijnengroepen werd in 2006 bestudeerd door de Universiteit van St Andrews (Schotland).

(7) Betreffende heraanvulling van organische hulpbronnen: Zie volgend artikel in deze reeks: 'Het kleine begin, deel 2: Lucht en leven aan land'.

(8) http://www.earthhour.be

Zowat het enige restant van die eens zo uitgestrekte Groene Hoek, is nu de Zoo van Antwerpen.

Zoals ik eerder schreef, groeide Hendrik Conscience daar op. Zijn woning en tuin lagen zelfs ín de huidige Zoo.

In de Zoo vindt u daarom vlakbij het verblijf van de Siberische Tijgers een gedenkplaat ter nagedachtenis van Conscience. Met uw rug naar de tijgers toe, ziet u de gedenkplaat links onderaan het trapje dat langs het biotoop van de kamelen naar boven leidt.

De beeltenis van Conscience is vergezeld van de inscriptie:

'Hier op deze grond leerde de knaap Conscience de planten, de dieren, het leven liefhebben...'

In de voetsporen van Conscience is dat waar de Zoo van Antwerpen vandaag de dag nog steeds toe aanzet:

Meer dan 5000 dieren huisvest de Zoo. Het wordt dus moeilijk om bij een bezoek geen interesse voor dieren te pakken te krijgen. 

In deze Zoo wordt voortdurend geïnvesteerd in wetenschappelijk onderzoek, natuurbehoud, behoud van biodiversiteit en duurzaamheid. Hierdoor verkreeg de Zoo terecht het CRC-label (Centre for Research and Conservation).

De Zoo van Antwerpen, Planckendael en natuurreservaat De Zegge zijn eigendom van de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen (KMDA vzw). De missie van de KMDA is bijdragen aan daadwerkelijk natuurbehoud in eigen land.

Voor wie interesse heeft: Op 25 maart organiseert Ankona, de Antwerpse Koepel voor Natuurstudie, een bezoek achter de schermen van deze bijzondere dierentuin. Op www.ankona.be leest u de inschrijvingswijze: 

Mail je naam, coördinaten en telefoonnummer naar ankona@pih.provant.be met de vermelding 'Bezoek 25 maart Zoo Antwerpen'.

Een routebeschrijving vindt u op www.zooantwerpen.be.
Inschrijven is verplicht en kan tot 23 maart 2009.

Wie weet tot de 25ste?


Rodrik Steverlynck

In tijden waarin mensen zich wereldwijd zorgen maken om een opwarmende aarde, lijkt een bijtende koude en een dikke sneeuwlaag, zoals we die begin dit jaar ervoeren, verrassend.

Ik kon het dan ook niet laten onze ondergesneeuwde natuur per fiets te gaan bewonderen. Mét fototoestel uiteraard.


n Verrassend koud  

Hoe lang het ook geleden was dat we nog eens een dergelijke koude en zo'n dik sneeuwtapijt meemaakten; het dierenleven op de Grote Heide liet zich niet verrassen en paste zich perfect aan aan deze winterkoude: 

Alle insecten zijn verdwenen onder boomschors of andere vorstvrije plaatsen, en houden daar een winterslaap (vliegen, mieren, bijen,...).

Onze blijvende insectenetende vogels pasten hun menu aan en worden gedurende de winter graaneters. Vogels die deze omschakeling niet kunnen maken, volgden hun instinct en maakten een 'vogeltrek' weg naar warmere streken.

De vogels die blijven, kunnen tegen de kou weinig meer doen dan hun pluimpjes 'opzetten' zodat ze er wat als wollige bolletjes uit gaan zien. Tussen die pluimpjes proberen ze een laagje lucht rond hun lichaam vast te houden. En die luchtlaag biedt een extra isolatie tegen de kou.

Van roodborstjes hebben we de indruk dat ze het hele jaar bij ons blijven, maar veel van 'onze' roodborstjes gaan ook op vogeltrek, en hun plekje wordt 's winters ingenomen door roodborstjes die vanuit Noord-Europa naar onze streek trekken.

Bij vele dieren ging tegen einde herfst de stofwisseling sterk wijzigen, gestimuleerd door prikkels als koudere temperaturen en verminderend daglicht. Zo gingen onze inheemse amfibieën en reptielen bijvoorbeeld in winterslaap (levendbarende hagedis, alpenwatersalamander,...). 

Veel zoogdieren passen dezelfde strategie toe om dit koude seizoen door te komen (egels, vleermuizen,...): Verscholen tegen de ergste koude overwinteren ze met een stofwisseling, een ademhaling en lichaamstemperatuur die tot een minimum herleid is. 

Als de buitentemperaturen en de vetreserves van de slapers meevallen, doen ze een hele winter lang met hun vetlaag. Als de vetlaag opgebruikt is voordat de vorstperiode voorbij is, of als deze winterslapers gewekt worden door de honger of verstoring van hun slaapplaats, volgt niet zelden de dood...

De zoogdieren die 's winters actief blijven, leven soms van een voedselvoorraad die ze voor de winter aanlegden (eekhoorns, muizen,...). Of ook zij komen gedeeltelijk dankzij hun dikkere wintervetlaag de winter door (reeën, ganzen,...). Sommigen blijven jagen op prooien die 's winters nog actief zijn (vos, wezel,...). 

Alle zoogdieren die nu actief zijn, kregen een aangepaste wintervacht: Haren die soms wit gekleurd zijn.
Maar ook vachten die blijkbaar hun kleur hebben behouden, zijn wintervachten (reeën, vossen,...): Winterharen staan veel dichter opeen dan anders, en zijn dikwijls ook langer zijn. 

Dat is ook het geval voor onze paarden en pony's: Die staan nu in hun witte weides met lange, prachtige 'baarden' aan hun kaken.

Ook bij de planten is de stofwisseling sterk gewijzigd, waardoor onder andere bladval optreedt. Zo zie je des te beter de voortplantingsorgaantjes bij bomen als de Els. Het vraagt niet veel verbeelding om te begrijpen dat de lange, hangende katjes van de Els de mannelijke voortplantingsorganen zijn.

Wat die geslachten betreft, is de Els trouwens een 'specialleke': Eénzelfde boom is in staat zowel mannelijke als vrouwelijke katjes te maken. Soms zelfs aan hetzelfde takje. Tweeslachtigheid dus, zouden we bij dieren zeggen. Bij de bomen gebruikt men de term eenhuizigheid.

Maar Elzen zijn ook om een andere reden bijzondere bomen: Wat de berk is voor droge zandgronden, is de Els voor vochtigere gronden: Een pionierssoort. Ze maakt wortelknollen aan waarin Rhizobium-bacteriën komen leven, in symbiose met de boom.

Deze bacteriën halen de nodige energie uit de stofwisseling van de Els.

De bacteriën brengen op hun beurt de belangrijkste voedingsstof voor planten in de bodem: stikstof.

Zo kan de Els zich zelfs installeren op bodems die nog geen stikstof bevatten. Dankzij hun productie van stikstof in de bodem, maken ze het terrein vruchtbaar voor andere plantensoorten, die de Els al snel opvolgen.

Elzenmoerasbossen zijn dus niet voor niets prioritair te beschermen ecosystemen voor de Europese Unie.

Langs de grachten tussen de velden vindt u volop Elzen op de Grote Heide.

Als u liever een hele hoop Elzen bij mekaar ziet: In het noordwesten van de Grote Heide, tussen Olmen en Balen, ziet u reeds op de Ferrariskaarten van 1777 een ecologisch gezien erg belangrijke groene zone liggen waar zich Elzenmoerasbossen bevinden: Hier gaat de Grote Heide namelijk over in de prachtige Elzenmoerasbossen van Scheps, in de Vallei van de Grote Nete.

Allemaal leuk om te weten en mooi om te fotograferen, maar ikzelf was duidelijk niét aangepast aan deze temperaturen: Zonder muts en zonder sjaal was ik er iets te onbezonnen op uitgetrokken.

En daar kreeg ik vrij snel spijt van: Bij het inademen leken mijn neusvleugels niet echt vrij te kunnen bewegen.

Eerst dacht ik aan een verstopte neus of zoiets. Dat kon gerust in een periode waarin de weerman het meermaals had over temperaturen van -20° Celsius in de Kempen. Dus stopte ik even om wat fotografie te combineren met het snuiten van mijn neus.

Terug op de fiets kreeg ik weer dat vreemde gevoel in mijn neus bij het inademen. Toen viel mijn euro: De lucht was zodanig koud dat de haartjes in mijn neus aan mekaar vastvroren bij het inademen! Het uitademen maakte mijn neusvleugels telkens terug vrij. Nog nooit zoiets meegemaakt!

Na een tijd fietsen en fotograferen begonnen ook mijn oren af te zien van de snijdende kou. Dus besliste ik de fiets te laten staan en te voet verder te gaan. Zonder de snelheid van mijn fiets zou ik minder wind vangen, en trouwens ook het landschap wat aandachtiger kunnen bekijken.

n Déja vu... 

Een ijzig, maar prachtig landschap! Wandelen zorgde er wel voor dat mijn pijnlijke oren niet nog pijnlijker werden, maar de sneeuw op mijn laarzen maakte nu dat ook mijn voeten snel ijskoud en verdoofd begonnen aan te voelen. 

Ik probeerde terug wat gevoel in mijn ijskoude voeten te krijgen: Ik stampvoette, en probeerde mijn tenen te bewegen, maar wist niet eens óf mijn tenen wel bewogen: Ik voelde hoegenaamd niets van mijn voeten! Veel langer moest ik best niet buiten blijven...

Uitkijkend over de Grote Heide drukte ik mijn handschoenen tegen mijn oren om te pijn wat te verzachten.

Onwillekeurig moest ik eraan denken dat één van onze grootste schrijvers in diezelfde houding ook over diezelfde koude, ondergesneeuwde Grote Heide had uitgekeken.

Al moeten we daarvoor een heel stuk terug in de tijd gaan. De periode waarin hij over dit landschap schreef, vraagt om een stukje historische achtergrond: 

n Historische sfeerschets    

Van bij haar ontstaan in 1830, ging het pas ontstane België gebukt onder oorlogsdreiging vanuit Nederland: Nederlands koning Willem I wilde ons land niet als onafhankelijk erkennen, wat logischerwijs tot militaire conflicten leidde.

Om de Nederlandse dreiging het hoofd te kunnen bieden, verplichtte Leopold I in iedere Belgische gemeente de oprichting van een burgerwacht. Zo ontstonden er ook burgerwachten in Olmen en Balen, die toen bestuurlijk gezien nog van mekaar onafhankelijke gemeenten waren.

Vanwege de aanhoudende oorlogsdreiging werden later alle burgerwachten algemeen gemobiliseerd.

Vrijwillige patriotten speelden een veel grotere rol dan de officiële Belgische legereenheden bij het verdrijven van de Nederlanders uit onze gewesten.

Uit al onze provincies stroomden vrijwilligers toe om te strijden tegen Nederland. Ook buitenlandse vrijwilligers stroomden toe, hoofdzakelijk uit Frankrijk. Al deze vrijwilligers werden in drie bataljons ingedeeld.

Die bataljons werden naar hun bevelhebbers genoemd: Mellinet, Niellon en Fonson. Tweehonderd tweeënveertig man van de ‘Jagers Niellon’, werd begin 1831 nog ingekwartierd in Olmen.

Eind 1830 werd Hendrik Conscience tot onderofficier benoemd bij de derde compagnie van het derde bataljon van diezelfde Jagers-Niellon, die hun hoofdkwartier in Turnhout hadden. Later werd hij nog korporaal en sergeant-majoor.

Conscience schreef zijn beleving van die woelige jaren neer in zijn werk ‘De omwenteling van 1830’. Daarin staat te lezen dat de legertop eind 1830 verwachtte dat een Nederlandse troepenmacht naar Noord-Brabant zou trekken, over onze Grote Heide.

n Hoog bezoek op de Grote Heide... 

Hendrik Conscience beschreef hoe hij met de Jagers-Niellon vanuit Turnhout naar onze streek trok om de Nederlandse troepen op te vangen. En ook hoe de Jagers-Niellon ’s avonds halt hielden op de Grote Heide:

“…men hield ons tegen den avond staan op eene onmeetbare heide, die wel tot eenen voet hoogte met sneeuw was overdekt.

De wind was in het oosten gekeerd en zoo koud, dat wij ons de handen voor de ooren hielden, om ze niet te laten bevriezen.

Bevel werd er gegeven, dat wij te dezer plaatse den nacht op bivak zouden doorbrengen, dit wil zeggen, dat wij op de sneeuw konden slapen, indien wij niet liever tot den morgen met stampen en armenslaan ons wilden verwarmen.

Onze verwondering was groot; de mijne bovenal.

Ik zag niets voor mijne oogen dan eene onafzienbare vlakte, waarvan de eentonige witheid het gezicht verbijsterde.

Slechts langs één zijde, op een vierendeel uurs afstand, begrensde een hoog mastbosch de kimme, en daarachter wel een uur verre, schoot de klokketoren van een dorp in de hoogte: het was de gemeente Baelen, op de grenzen der provincie Limburg.”

Drie dagen en drie nachten bleef Conscience met de Jagers-Niellon gelegerd op de Grote Heide: Gewoon middenin de vlakte, in de kou, 's nachts slapend in de sneeuw! Met grote kampvuren trachtten ze zich te verwarmen. Dit kampvuurgebeuren en dit landschap bleef sterk hangen bij Conscience.

Maar ook het omgekeerde gebeurde: Hendrik vroor vast aan het landschap! Hendrik had zich bij het kampvuur gelegd om kort wat te slapen, maar toen hij twee uur later wakker werd, geraakte hij niet rechtop: Zijn kiel zat vastgevroren aan de ijzige ondergrond. Met sabelhouwen hakten strijdmakkers zijn kiel los uit het ijs.

Conscience vatte uiteindelijk een hevige koorts. Hij kreeg het uitdrukkelijke bevel naar Balen te trekken op zoek naar een onderdak om te herstellen en op krachten te komen.

Ondanks het getuigschrift dat hij van zijn overste had meegekregen, weigerde de burgemeester van Balen zijn deur te openen en Conscience onderdak te bieden: Hij liet hem vanuit een vensterraam op een bovenverdiep weten dat er geen militairen meer welkom waren in het dorp. 

Er bleef voor de jonge Hendrik weinig anders over dan verder wandelen en op alle deuren aankloppen voor onderdak. De mensen openden de deur niet, of de huizen waren al bezet met militairen.

n Eerste liefde    

Uiteindelijk was hij pas welkom in een lemen huisje in de Balense wijk Rosselaar, waar hem verwarming, eten en overnachting geboden werd. Hendrik kreeg een stevige boon voor Beth, een meisje uit dat gezin.

Conscience bezocht Balen later nog eens, op zoek naar Beth, maar het lemen huisje was verdwenen, en niemand wist waar het gezin van Beth naartoe getrokken was…

Over deze verliefdheid schreef Hendrik: “Ik werd dichter door de opwelling van een voor mij nog onbewust gevoel...” Hendrik voelde hier duidelijk zijn eerste verliefdheid!

 
n Natuur als leermeester   

Zijn liefde voor natuur was echter al in zijn kindertijd aanwezig. In 'de Groenen Hoek' in provincie Antwerpen groeiden Hendrik en zijn broer op. De Groene Hoek was in Hendriks jonge jaren nog een ongerept agrarisch landschap. 

Later werd een spoorweg door die Groene Hoek aangelegd.

Zoals wel vaker gebeurt bij een eerste verregaande menselijke ingreep in een landschap, volgden andere, nog verregaandere ingrepen die spoorweg op: Er volgde een station bij die spoorweg door de Groene Hoek, en uiteindelijk werd dit landschap een volgebouwd stadscentrum van een metropool.

Het enige groene restant van die Groene Hoek van vroeger is nu... de Zoo van Antwerpen.

Hendriks woning stond zelfs ín de huidige Zoo. In de Zoo staat nu nog steeds een gedenkplaat ter ere van Conscience. De Groene Hoek evolueerde dus gaandeweg tot wat nu de groene long van Antwerpen genoemd wordt.

Maar in Hendriks tijd lag zijn huis dus nog in een agrarisch landschap, zoals ik reeds vermeldde. In volstrekte afzondering tussen de velden.

Aangezien zijn moeder overleed toen hij 7 jaar was, en zijn vader erg vaak lang afwezig was op zakenreizen, was er niemand die Hendrik en zijn broer opvoedde. Over zijn opgroeien in de Groenen Hoek schreef Hendrik zelf: "God en de natuur waren onze enige leermeesters." 

"Het is daar in de Groenen Hoek dat in mij een innig gevoel der natuurschoonheid ontstond. Toen ik, bij het aanbreken der lente, voor de eerste maal er ontwaakte, was alles, wat mij omringde, geheel nieuw voor mij.

Ik voelde de zoele lucht mij in de longen dringen; ik zag de dauwdruppelen in het hart der bloemen glinsteren, het zonnelicht tusschen de kruiden spelen, de zingende vogelen in het geboomte dartelen, duizende diertjes onder mijne oogen wemelen.... "


n Indrukwekkende open ruimte    

Consciences' liefde en dichtkunst voor Beth sloegen duidelijk over op ons landschap.

Dat is niet verwonderlijk, want de Grote Heide was toen nog indrukwekkender dan nu: Dorpen die rond 1700 aan de rand van de heide lagen, waren Olmen, Balen, Lommel, Eksel, Hechtel, Helchteren, Houthalen, Koersel en Heppen.

Dat heidelandschap besloeg dus een indrukwekkende oppervlakte!

Dat vond koning Leopold I duidelijk ook: Aangezien de oorlogsdreiging vanuit Nederland aan bleef houden, ging Leopold over tot de uitbouw van militaire kampen.

Hiervoor ging hij op zoek naar terreinen die zo groot mogelijk waren, omdat er grote militaire oefenterreinen rond de kazerne moesten aangelegd worden en er onderdak moest komen voor twintig duizend militairen.

Er moest ook voldoende vers drinkwater opgepompt kunnen worden voor de militairen, en het terrein moest strategisch gelegen zijn.

Wat in deze oorlogssituatie betekende dat het terrein dichtbij de Nederlands grens gelegen moest zijn.

Vanaf zijn eerste bezoek in oktober 1834 aan de Grote Heide was Leopold I gewonnen voor deze locatie. Hij had zelfs het bijkomende voordeel dat de arme heidegrond spotgoedkoop was. Onze koning kocht dus naar believen gronden op van de Heide van Beverlo. 

Leopold I legde een voor die tijd uiterst moderne kazerne aan; het kamp van Beverlo. Tegen die kazerne aan kwamen zeer snel burgers wonen in lemen huizen.

Dit waren allerlei handelaren, die hoopten dicht bij deze militair strategische plaats ook op zakenvlak de beste strategische plaats gevonden te hebben.

Snel groeide deze woongemeenschap uit tot een kleine 400 gezinnen. Leopold I legde op vraag van het provinciebestuur van Limburg ook voor deze burgers een stadskern aan.

De man in de straat noemde deze stadskern al snel 'burg'. 'Burg' was in die tijd het gangbare woord voor 'burcht' of 'versterkte plaats'. 'Leopolds burg' of Leopoldsburg was geboren.

Deze plaats kreeg los van die benaming eveneens de eenvoudige naam ''t kamp'. In de volksmond spreekt men nu nog steeds van Kamp.


n Inspirerend landschap    

Hendrik Conscience was tegen het eind van zijn legerdienst ook in die kazerne van Leopoldsburg gelegerd, maar dan in heel wat warmere weersomstandigheden.

In die periode schreef hij ook een prachtig compliment neer voor ons Grote Heidelandschap, of misschien eerder een liefdesverklaring:

“In augustus 1835 vertrokken we naar het kamp van Beverlo. Daar op de heide, in die onmetelijke vlakte onder de brandende zon, werd mijn drang naar dichten nog groter.”

Dat de Grote Heide inspirerend werkt, kan ik onmogelijk tegenspreken...

Rodrik Steverlynck   

9 januari '09




Met dank aan:


-de Olmense Heemkundige Kring

-de Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedenschoon

-de Heemkundige Kring van Leopoldsburg

-de Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedenschoon

-Koninklijke Bibliotheek België, die me toestemming verleende de Ferrariskaarten te publiceren.

-Frank Hye voor zijn rondleiding rond de Asbeekse Watertuinen, een stuk Grote Heide tussen Gerheserheide en Schoorheide gelegen. (Voor de Asbeekse Watertuinen: zie tweede, derde en negende foto, alsook de twee foto's boven en de 2 foto's onder de Ferrariskaarten.)

Deze vijvercluster en het bijhorende ecologisch waardevolle landschap vormen een belangrijk rust- en toevluchtsoord voor reeën, die er dankzij opborrelend kwelwater zelfs in de hevigste vorstperiodes enkele drinkplaatsen vinden op het ijs van de vijvers. 

Het Asbeekse vijvercomplex is trouwens niet het enige in die omgeving:

Oostelijk sluit de vijvercluster Ingene Bemden op het vijvercomplex van de Asbeekse watertuinen aan. Westelijk ligt dan weer de vijvercluster Bruine Kolk, waaronder een vijver van het Agentschap voor Natuur en Bos.

Ieder van ons kan zijn steentje bijdragen bij het tot stand komen van deze wet. Het is zelfs een erg eenvoudig steentje, en een licht steentje, maar het helpt enorm ons eigen gewicht op onze planeet te verkleinen:

Op www.thebigask.be kan iedereen de vraag om een Belgische klimaatwet aan onze politici ondersteunen door gewoon naam, achternaam en e-mailadres in te vullen onder het verzoek dat u kan lezen als u boven het filmpje op 'teken de videopetitie' klikt.

Vele kleine, lichte steentjes vormen samen wie weet voor een verzoek dat toch zwaar genoeg gaat wegen voor de verantwoordelijke politici...

Met natuurvriendelijke groeten,

Rodrik Steverlynck 
Januari  '09

Beste natuurvriend,

We kunnen 15 november onmogelijk laten passeren zonder enkele sfeerbeelden met u te delen. En uiteraard een woord van dank voor uw hartverwarmend gezelschap!

U bezorgde ons een erg gezellige wandeling en onvergetelijke kampvuur-avond op de laatste Grote Heide-activiteit 'Pittige Vertellingen in de Grote Heide'.

Uw opkomst was alweer verrassend groot: Meer dan vijftig enthousiaste natuurliefhebbers kwamen uit de duisternis opdagen, en de pompoensoep werd al even gretig verzet als de jenevers en de pintjes.

Ook de acteurs en dichters, tekstschrijvers, zangers, gidsen... verdienen een stevige bedanking. En de mensen die voor de catering instonden. Of voor het kampvuur. Of voor de foto's. Of de praktische organisatie en transporten op het terrein,...

Wij genieten nog na van de hele avond, en hopen stilletjes u allen weer te mogen zien op onze volgende activiteiten.

Na de verschillende indrukwekkende voordrachten of liedjes stond ik niet meteen te springen om mijn eigen bescheiden stukje poëzie voor te dragen. Ik hield het liever bij een Bonobo-poster. Vanwege uw enthousiast aandringen bij het kampvuur draag ik dit stukje poëzie -postuum- toch nog voor.

In hoeverre dat nog telt als voordracht: Hieronder een 'digitale' voordracht van het gedicht 'De hypothese van de verdwenen slip'.

Het gedicht is geïnspireerd door een knettergekke, onvergetelijke voorbereidende vergadering van deze activiteit door de gehele Grote Heide-werkgroep. 

Al de inspiratie, positiviteit en ludieke erotiek die tijdens die vergaderavond in de lucht hingen, mochten nooit meer vergeten worden: Na een erg korte nachtrust kon ik het dan ook niet laten het verslag van die vergadering te laten vergezellen door een gedicht, dat helemaal in de stijl lag van de 'agendapunten' die tijdens deze vergadering  als vanzelf bij iedereen opdoken. Die avond ging ongemerkt over in nacht, en zelfs in ochtend...

Het gedicht vraagt om een korte schets van de Bonobo, als inleiding...

Nogmaals dank, zowel aan de Grote Heide-werkgroep als aan de deelnemers! Veel leesplezier met dit gedicht, en tot een volgend treffen.


U kent wellicht bonobo's...

Bonobo's zijn de meest bedreigde mensapen ter wereld. Dat heeft dit diertje zoals gewoonlijk aan de mens te danken.

Jammer... En het voelt ook erg vreemd aan, want Bonobo's liggen qua genetica het dichtst van alle diersoorten tegen de mens aan: Het DNA-materiaal van deze primaten is voor meer dan 98% gelijk aan dat van de mens!

Ook qua intelligentie volgt deze diersoort onmiddellijk achter de mens: Bonobo's hebben een zelfbewustzijn, en ze zijn ook in staat taal te gebruiken.

Het woord 'Bonobo' betekent trouwens 'voorouder' in de Bantoe-taal die in Zuidelijk Afrika gesproken wordt.

Dat klopt echter niet exact. Maar het komt wel goed in de buurt: Zes miljoen jaar geleden kenden de mens en de Bonobo éénzelfde voorouder.

Bonobo's staan erom bekend dat ze de conflicten binnen hun groep wel erg liefdevol bijleggen: met sexueel contact!

Deze dieren kennen net als mensen masturbatie, manueel-genitaal contact met anderen, orale sex en verschillende standjes om de liefde te bedrijven...

Dat sexueel contact als oplossing voor een conflict aangenaam is, kunnen we ons ook als mens ook nog voorstellen.

Maar ondanks onze genetische verwantschap blijft het voor mensen moeilijk te begrijpen dat de opgezwollen, rode achterwerken van vruchtbare vrouwtjes aantrekkelijk zijn voor de mannetjes. 

Misschien is het wel vanwege die onsmakelijke achterwerken dat aapachtigen ooit rokjes en slipjes uitvonden voor hun vrouwen?

Maar als die theorie klopt, hoe komt het dan dat die wijfjes met hun opgezwollen rode achterwerk geen slipje of rokje dragen?

‘De hypothese van de verdwenen slip' geeft u mogelijks de wetenschappelijke verklaring voor het gegeven dat apenwijfjes geen slip of rokje dragen...



n De hypothese van de verdwenen slip  

Een Bonobo met vies rood gat
ging niet meer op liefdespad,

want haar eigen achterkant
vond ze nèt iets te gènant.

Jarenlange ‘sex alleen’
maakten dat haar schroom verdween:

Ze ging 't straat op met als doel:
Blussen van dat heet gevoel,

dat steeds opkwam – onverwacht -
als ze aan de mannen dacht.

Dus ging zij – gemaakt gedwee –
naar een Bonobo-café,

waar ze flirtte, urenlang
maar ze werd een beetje bang:

Hoe z’ ook zwierde met haar kont
mannen keken naar ’t plafond.

Haar make-up die hielp geen zier,
mannen keken naar hun bier

Hoe sensueel ze ook bewoog,
mannen keken naar de toog.

Ze zwierde met haar sexy rokske
maar een tingelend juke-bokske

-en dat gaf haar grote stress-
had bij mannen meer succes.

Ze ging dansen op den toog
waarbij ze zich zó bewoog

dat haar slipje – puur satijn –
door iedereen gezien kon zijn.

Maar de mannen – ongestoord –
speelden hun biljartspel voort.

Of ze keken naar TV
en volgden het voetbal mee.

Of ze lazen in een krant,
tapten moppen – aangebrand.

En de vrouw – als alle vrouwen –
miste plots alle vertrouwen

Sprong de toog af en kordaat
stelde ze een wanhoopsdaad:

Erg onzeker, maar toch geil
vroeg zij toen in allerijl

Aan de barman van ‘t café
‘k Wil naar bed, en gaat u mee?

De man bekeek haar - achteloos -
maar bedacht zich na een poos,

en zei ‘Wil je zó van ’t straat?
Luister dan naar deze raad:

Wil je mannen bij de vleet?
Maak dan dat je nooit vergeet

dat de mannen – allemaal –
lijden aan dezelfde kwaal:

Als een vrouw zich traag ontdoet
van haar zijden ondergoed

en haar benen lichtjes spreidt
zijn ze stuk voor stuk bereid

in een lange rij te staan
om met haar van bil te gaan!’

Het vrouwtje nu was even stil,
maar ze wilde écht van bil...

Onder mannelijk gefluit
deed zij dus haar slipje uit.

En haar rokje – lekker zeg -
Volgde traag dezelfde weg

En de vrouw schreed - heel tevree
naar de uitgang van ’t café.

En wie volgde – op de voet?:
een ellenlange mannenstoet,

stuk voor stuk – dat snap je wel –
smachtend naar het liefdesspel.

In een flits besloot zij toen
nooit geen slip meer aan te doen.

En die rok- dat steekt niet nauw -
ligt nog waar hij vallen wou.

Nooit heeft zij die rok gemist,
want - voor wie het nog niet wist:

Zij trok toen naar ’t regenwoud,
naakt - en ook een beetje stout -

deed zij wat haar lichaam vroeg
toen ze nog een slipje droeg.

En haar dochters – uiteraard -
hadden snel dezelfde aard:

Die vrijen er nog steeds op los
- naakt – en in datzelfde bos…

Het bewijs voor dit verhaal
is verdwenen – allemaal!

Dat is erg, maar niet getreurd:
Uit wat vroeger is gebeurd

leren wij een kledingtip
die kan leiden tot een wip:

Lieve dames die dit hoort,
zeg het aan uw dochters voort:

Rokjes kort met niks eronder
zijn een beetje als een wonder:

Mannen vallen snel genoeg
voor de slip die u niet droeg!

Rodrik Steverlynck

België is één van de slechtste leerlingen in de Europese klas als het om de les 'ecologie' gaat. Dat schreef De Standaard afgelopen woensdag...

We blijken nooit genoeg te hebben, en zetten de overconsumptie van onze natuur voort omdat dit ons noodzakelijk lijkt voor onze economie en ons welzijn, liet WWF weten in diezelfde Standaard.

België grootste milieuverspiller...   

Ook Radio 1 meldde toen dat we onszelf bij de grootste milieuverspillers van Europa mogen rekenen. De impact van de Belg op de natuur is viermaal groter dan wat onze natuur aankan. En die impact blijft maar stijgen...

Ook ons geliefde Scheps lijdt onder economische overconsumptie door de mens: Door illegale mestlozingen in de Asbeek bijvoorbeeld. En door grootschalige waterwinning op grote diepte, uitgerekend in dit schitterend moerasgebied...

Hierbij wordt, vooral in de winterperiodes, meer water weggepompt dan er gecompenseerd wordt. Hierdoor zakt de grondwaterspiegel en droogt het moeras deels uit. Dit terwijl het moeras al heeft af te rekenen met de uitdroging door een opwarmend klimaat.

Kwaliteit en hoeveelheid compensatiewater onvoldoende   

Het 'compensatiewater' is bovendien slechts kanaalwater en dus van een bedenkelijke kwaliteit: Het heeft een heel andere samenstelling dan het ijzerhoudende, mineraalrijke water dat van nature in het moeras opborrelt.

Volgens de normen die de Vlarem milieuregelgeving hanteert, is de waterkwaliteit van dat kanaalwater onvoldoende om in aanmerking te komen voor vervanging van weggepompt grondwater in Scheps. Toch wordt dit minderwaardige water in het moeras gepompt... 

Geen goede zaak voor heel het ecosysteem dat net van de erg specifieke natuurlijke grondwatersamenstelling afhankelijk is. Zoals bijvoorbeeld de zeldzame en wettelijk beschermde Slangewortel die in Scheps prima gedijt.

Ik besef dat ik weinig aan deze milieuverspilling zal kunnen wijzigen met enkele foto's en een artikeltje op een website. Maar ik wilde deze foto's toch graag meegeven.

Om aan te tonen wat ons welzijn op lange termijn het meest ten goede komt: Uitgestrekte ecosystemen met een zo ruim mogelijke waaier aan dieren- en plantensoorten, ongerepte landschappen en open ruimtes.

En wat het economische aspect betreft: De mens is steeds aangewezen geweest op de natuur als leverancier van voedings- en handelswaar, en zal dat hopelijk nog lang blijven.

Economisch en ecologisch: termen die gerust samen kunnen gaan. 'Eco & Eco International', zeg maar. Een beursgenoteerd bedrijf dat solvabel genoeg is. De mens heeft er steeds in belegd en is daar steeds wel bij gevaren.

Hieronder enkele voorbeelden van het harmonieus samengaan van ecologie en economie. Voorbeelden uit het verleden en het heden. Voor het gemak ben ik voor deze voorbeelden bij ons moeras gebleven:

Moerassen leveren veen op, dat lange tijd de brandstof  is geweest waar zowel particulieren als industrie op aangewezen waren voor verwarming in huis of verhitting van stookketels in brouwerijen, bij hoefsmeden, bakkerijen, restaurants,...

Waterpeper wordt nog steeds als kruid voor de bereiding van gerechten gebruikt.

En vroeger werden de zaaddozen van Waterpeper ter vervanging van echte peper gebruikt.

Op medisch vlak kwam deze plant van pas bij het behandelen van inwendige bloedingen. Waterpeper heeft zeker ook een esthetische waarde voor het landschap: In de herfst verkleurt dit kruid, waardoor mooie bordeaux-rode velden gevormd worden op de natte bodems waar deze plant leeft.

Watermunt is nog zo'n moerasplant die dankbaar gebruikt werd: Tijdens de laatste oorlogen in onze regio droogden mensen blaadjes van
Watermunt om tussen hun tabak te mengen. Munstsigaretten waren toen te moeilijk te vinden, of te duur.

Lichtgevende rietsoort  

In diezelfde periodes werd het pitriet uit de moerassen gehaald om lampepitjes te maken van het witte merg van het pitriet. Een bokaaltje olie met zo'n wiekje in was een prima olielampje!

De stengels van het pitriet leverden ook uitstekende diensten voor de productie van onder andere stoelen. Ook mandenvlechters verdienden hun brood dankzij pitriet en wilgentwijgen die uit het moeras afkomstig waren.

Het wortelstelsel van Pijpestrootje werd gebruikt voor productie van borstelharen en in de textielnijverheid.

Riet en Galigaan zijn dan weer planten die gebruikt werden als dakbedekking.

Speenkruid is steeds een uitstekende leverancier van vitamine C geweest, en dus een remedie tegen scheurbuik.

In het Duits noemt men dit plantje trouwens nog steeds Scheurbuikkruid. Nu kent dit kruid nog zijn plaats in de keuken: Het wordt in salades gebruikt.

En Gagel is ongetwijfeld de moerasplant die mensen het vrolijkst stemde: Lang voor er hop geteeld werd, brouwde men bier van deze plant. Ook nu nog is Gagelbier één van onze streekproducten.

Ook Adderwortel bewijst nu nog steeds haar nut in de medische wereld met haar bloedstelpende eigenschappen. Reeds in de vijftiende eeuw kende en gebruikte men de eigenschappen van deze plant.

Gevleugeld Tandzaad hielp de mens dan weer bij pijnen in de lever en de milt. Deze plant vindt u in Scheps, in Gerheserheide en langs sloten van de Grote Heide.

Nu we het over deze drie gebieden hebben, en over menselijke overconsumptie: Nét tussen deze drie natuurgebieden in wordt binnenkort harde recreatie, met bijhorende permanente geluidsoverlast én een uitbreiding in oppervlakte, in een Provinciaal Ruimtelijk Uitvoeringsplan gegoten. 

Alsof waterwinning en mestlozingen nog niet volstonden voor dit moeras. Een moeras dat trouwens een potentieel stiltegebied en habitatrichtlijngebied is. Over milieuverspilling gesproken...


Natuurbescherming uit eigenbelang  

Mijn lijstje met voorbeelden is uiteraard verre van volledig. Ongetwijfeld zijn er ontelbare toepassingen bekend van moerasplanten. Sommige toepassingen zijn momenteel misschien enkel nog historisch te noemen. Andere toepassingen zijn dan weer eeuwenoud terwijl ze ook nu nog in voege zijn.

Wat de toekomst betreft, hoop ik dat er voldoende plantensoorten mogen blijven bestaan in het ecosysteem waar ze thuishoren. Voor duurzame exploitatie, wetenschappelijk onderzoek en nieuwe toepassingen voor volgende generaties.

Als we de natuur niet ongerept kunnen laten uit respect voor ons ecologisch erfgoed, laat ze ons dan op zijn minst beschermen in functie van ons eigenbelang, en haar zo intact mogelijk behouden als leverancier voor onze economie, gastronomie, geneeskunde, landbouw...

En niet te vergeten als een omgeving voor onthaasting, zachte recreatie en de economische activiteiten die daarbij horen: Hoevetoerisme, huifkartochten, paardrijden, wielertoerisme, wandelclubs,...

'En wat staat dat Moerasvergeetmenietje bij dit verhaal te doen?', vraagt u zich misschien af. 'En die ijsvogel?'

Ik vermoed dat het Moerasvergeetmenietje in Scheps voorkomt om te doen waar dit plantje goed in is: Ons vragen dit uitzonderlijke natuurgebied met zijn onwaarschijnlijke hoeveelheid aan levensvormen niet te vergeten.

En de ijsvogel is een eco-ambassadeur die ons vertelt hoe het met de biodiversiteit in zijn ecosysteem gesteld is.

Maar op de eerste plaats vond ik dit vorstelijke visetertje gewoon een genot voor het oog.

Tenslotte moet niet álles in onze natuur per sé verkocht kunnen worden om waardevol te zijn... 

Rodrik Steverlynck  31 oktober '08

Eerder verschenen er op deze website al artikels over eregasten en ambassadeurs.

Voor de vogel van dit artikel, de Kraanvogel, ontbreekt me nog een passende titel... Het gaat hier immers over een uiterst bedreigde vogel. Naar een verklaring moet niet lang gezocht worden:

Enerzijds worden moeraslandschappen steeds zeldzamer, anderzijds wordt deze zeldzame vogel in Zuideuropa en in Afrika nog gewoon afgeschoten...

Wat Europa betreft, broedt deze vogel in het noorden en het zuiden. Tot driehonderd jaar geleden liep dat noordelijke broedgebied tot in Nederland.

Nadien ging het met deze statige vogel stijl bergaf. Canvas stelde onlangs in de documentaire 'Wild China' dat de Kraanvogel de meest bedreigde vogel ter wereld is...

Misschien moeten we maar eens een documentaire 'Wild Olmen' gaan maken: Stel u namelijk mijn verbazing voor toen ik 6 juni jongstleden een Kraanvogel tegenkwam in Scheps! 

Een boven het riet uitstekende hals en kop; een rondwadende vogel op zoek naar voedsel in het moeras.

Ikzelf reed op de fiets, en moest overhaast mijn fototoestel uit mijn rugzak vissen. Toen ik zover was dat ik kon fotograferen, kon ik enkel deze belabberde foto maken: Een wegvliegende Kraanvogel... In een voor België uniek moeras, al even bedreigd als de vogels uit de documentaire...

Hopelijk kan de kerverse titel 'Regionaal Landschap Grote en Kleine Nete' die onze prachtige omgeving nu draagt, de nodige bescherming bieden aan vogels als de Purperreiger, de Grote Zilverreiger, de Ijsvogel en de Kraanvogel. Scheps is immers niet eens erkend als natuurreservaat, ondanks mijn ambitieuze titeltje 'Natuurreservaat Scheps' eerder op deze website...

Ook de nodige natuurverbindingsgebieden moeten er nog komen, en onze open ruimtes moeten gevrijwaard worden voor zachte recreatie en ter bescherming van onze bio-diversiteit, en er moet meer open ruimte voor water komen,...

Nog heel wat werk aan de winkel voor Provincie Antwerpen...

Maar de oprichting van Regionaal Landschap Grote en Kleine Nete is zeker een stap in de goede richting!

Rodrik
Steverlynck

De water- en rietpartijen van Scheps beslaan een behoorlijke oppervlakte, en publieke toegang tot dit moeras werd nog maar zeer recent mogelijk.

Deze gegevens verklaren mee de aanwezigheid van zeldzame en schuchtere diersoorten in het moeras. Dikwijls wettelijk beschermd. Zoals de Purperreiger bijvoorbeeld. In België is hij ongeveer even zeldzaam als onze moerassen zelf. 

Olmen heeft het voorrecht deze reiger zowat om de twee jaar in Scheps te mogen herbergen.

De wandelaar die door Scheps trekt, zal hem hoogstwaarschijnlijk over het hoofd zien, want de Purperreiger leeft teruggetrokken en is daarenboven goed gecamoufleerd. Een goede zaak voor deze reiger: Al teveel contact tussen mensen en reigers is voor de rust van deze dieren niet aangewezen.

Menselijke interactie met wilde dieren hoeft echter niet steeds nadelig zijn voor het dier in kwestie.

Om bij ons voorbeeld te blijven: Je zal maar Purperreiger zijn, en een open botbreuk hebben...

Of Sperwer zijn (nog een beschermde 'Schepsvogel') met een vleugelbreuk...

Het overkwam de vogels die u in de rechterkolom ziet... Ook voor dieren zit ongeluk soms in een klein hoekje.
 
Gelukkig zijn er ook hoekjes waar je als dier met een dergelijk probleem goed opgevangen wordt. En mensen die je naar die hoekjes brengen: 

Deze vogels werden door dierenvrienden binnengebracht in het Vogel- & Zoogdierenopvangcentrum van Heusden - Zolder.

Daar zijn ze momenteel veilig aan het herstellen in de zorgzame en professionele handen van een team dat ruim twintig jaar ervaring heeft met hulpverlening aan onze inheemse wilde dieren. 
 
Het opvangcentrum verzorgt kosteloos de opvang, zonodig transport, verzorging en revalidatie van deze vogels en vele andere wilde dieren in nood.

De sperwer kreeg een stalen pin in het vleugelbot en de vleugel werd gespalkt. De vogel herstelt vlot.

Hij kreeg trouwens snel gezelschap van een tweede Sperwer, eveneens met een vleugelbreuk, die ook weer gespalkt werd.

Voor de Purperreiger volgt later nog een operatie.

Het opvangcentrum herbergt nóg een purpere jongen: 

Een Purperkoet heeft hier een vaste stek gekregen. Ze probeert er duidelijk ook een vruchtbaar jaar van te maken en broedt plichtsbewust op haar zeven gespikkelde eieren.

Als u deze vogels en andere patiënten van het opvangcentrum graag een (zieken-)bezoekje brengt, dan kan dat binnenkort:

Op 30 en 31 augustus houdt het opvangcentrum opendeurdagen.

U vindt het opvangcentrum in de Strabroekweg 32 in Heusden-Zolder. Telefonisch kan je bij het opvangcentrum terecht op het nummer 011 43 70 89.

Ook u als bezoeker wordt zorgzaam opgevangen tijdens dit opendeurweekend:

Op beide dagen worden hotdogs en verse soep geserveerd, en u wordt uiteraard met de nodige uitleg rondgeleid op het domein.

Voor elk wat wils in dat opendeurweekend:

Voor de kinderen is er grime voorzien.

Misschien wordt het als ouder wel moeilijk om tegen het einde van uw bezoek nog een verschil te zien tussen de dieren en uw kinderen...

Als u graag uw favoriete dier adopteert, kan dat ook tijdens deze dagen. 

Wie graag iets meer over onze inheemse wilde dieren opsteekt, is hier ook weer aan het juiste adres.

En als u eerder een type bent dat graag iets meer over het cafetaria opsteekt: Ook daar krijgt u ruim de gelegenheid voor.

Schol!

Rodrik Steverlynck 

Het onderwerp werd niet door de koning behandeld in zijn toespraak, kon u lezen in het vorige artikeltje.

Enkele weken later behandelt De Standaard van 7 augustus het onderwerp wél: Biodiversiteit. En de zorgwekkende toestand van de biodiversiteit in België. Die is ronduit slecht, stelt Natuurpunt.

Eén van de afgelopen dagen sloot een radioverslag op Radio 1 van de Bond Beter Leefmilieu aan bij wat De Standaard over biodiversiteit schreef:

Er moeten grotere oppervlaktes waterbergingsgebied komen, want vanwege de klimaatsverandering mogen we meer stormen en wateroverlast gaan verwachten. En er zijn geen voldoende groene oppervlaktes in Vlaanderen die als overstromingsgebied kunnen dienen. Niet zo fraai allemaal...

Net omdat ik weet dat dit alles maar al te waar is, hoor ik op bepaalde dagen soms liever geen verontrustend natuurnieuws meer.

Vandaag was zo'n dag. Dit soort dagen pak ik doorgaans op volgende wijze aan: Radio uit, geen krant lezen, een pick-nick en fototoestel in mijn rugzak droppen, en dan maar de natuur in. Scheps bijvoorbeeld...

Ongestoord wandelen en genieten... En zoeken naar lichtpuntjes die me even de illusie gunnen dat het soms tóch nog meevalt met onze biodiversiteit.

Wonderwel kwam ik na een Schepswandeling van drie kwartier niet één maar twéé lichtpuntjes tegen: Broer en zus Levendbarende Hagedis!

Deze ukkies eten voornamelijk bladluizen zolang ze klein zijn. Ze kunnen nog niet lang geleden geboren zijn, want ze waren amper 5 centimeter lang, wat de lengte is waarmee ze geboren worden. Veel reptielen leggen eieren die door omgevingswarmte (compostering, zonnewarmte,...) uitgebroed worden.

Vanwege de weinig betrouwbare zonneperiodes in onze contreien ontwikkelde de levendbarende hagedis een andere strategie:

Het vrouwtje broedt de eieren in haar eigen lichaam uit. Ze zoekt dagelijks een zo warm mogelijke plekje op en daar warmt ze zichzelf en tegelijkertijd de eieren in haar buik op. Bij het leggen van de eieren scheuren de eiervliesjes onmiddellijk en komen de kleintjes als zelfstandige miniatuurtjes van hun ouders in de grote wereld terecht. Vandaar de naam 'levendbarend'.

De jongen kunnen ogenblikkelijk zelf lopen en achter bladluizen jagen. Later worden ze tot 18 centimeter lang, en dan eten ze insecten en wormen.

Deze hagedis heeft een voorkeur voor droge delen van moerassen en vochtige heide- en veenvelden. En in dergelijke landschappen zijn ze vaak te vinden in wegbermen. Of op spoorwegtaluds. Dat is ook waar ik deze prachtige diertjes vond.

De belangrijkste concentratie van populaties levendbarende hagedissen in Vlaanderen bevindt zich in onze Antwerpse Kempen. Dit stelt ook het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek op haar website. Verder kan je op de INBO-site over de verspreiding van levendbarende hagedissen lezen: 

'Op de verspreidingskaart vormen ze een brede, min of meer aaneengesloten band die zich in west-oost richting uitstrekt van Antwerpen-Kalmthout tot Mol-Balen. Hier worden vaak grote aantallen levendbarende hagedissen waargenomen in heiden, laagveenmoerassen en hun relicten.'

Als dát geen derde lichtpunt van jewelste is?! Toch een béétje biodiversiteit die goed zat vandaag. Hagedissen-ukkies, hopelijk tot ziens in Scheps, op zo'n dag dat het me wat ontbreekt aan goed nieuws!

Rodrik Steverlynck 11 augustus '08

Met dat geschrijf over eregasten zou ik bijna vergeten vermelden dat frequente bezoekers even welkom zijn als eregasten.

Ze duiken iedere lente terug op in mijn amfibieënpoel, en ik ben steeds doodgelukkig ze terug te zien. In de lente en zomer zijn het zowat de vaste stamgasten in mijn vijvertje: de Bruine Kikker, Kleine Watersalamander en de Alpenwatersalamander. Het kleinste beetje water in een tuin zullen ze graag komen bewonen.

Als er geen kois als vaste bewoners in dat water zitten, tenminste. Een mooi zicht bieden die kois, geef ik graag toe, maar ecologisch gezien herleiden ze hun vijver jammer genoeg zowat tot nihil.

De koi-passie zit momenteel sterk in de lift. Okee voor mij, al vind ik het wat jammer dat amfibieëneieren en -larven niet de minste kans maken als grote vissen een siervijver bewonen. Tenzij men ook voldoende grote ondiepe waterpartijen bij de vijveraanleg voorziet, waar de vissen zich niet kunnen begeven. Alleen blijft het weinig waarschijnlijk dat amfibieën een visvijver uitkiezen als broedkamer: de visgeur houdt ze er weg.

Ik houd het dus graag bij een lege plas in de winter, en kijk jaarlijks uit naar de terugkomst van mijn vaste stamgasten.

Rodrik Steverlynck    

2 juni '08

Het voorgaande berichtje ging over een eco-ambassadeurtje. Vandaag wilde ik eens iets schrijven over eregasten. U weet wel: bezoek dat u enorm weet te appreciëren en dat niet zo alledaags over de vloer komt. Dat soort bezoek hebben we nu in Scheps ook: Kraanvogels op doortrek besloten even in Scheps te blijven!

Een paar weken geleden merkte ik de Bruine Kiekendief al op als speciale gast, en in de winter kan u de Grote Zilverreiger en de Blauwe Kiekendief zien, en sinds een viertal jaar kan u in Scheps ook de Boomvalk zien jagen, maar een Kraanvogel... die wilde ik toch wel eens op foto krijgen. Dus trok ik Scheps in met mijn fotoapparaat.

Ik moet de Kraanvogel gemist hebben... Na een twaalftal kilometer wandelen zonder Kraanvogels, besloot ik maar wat in de vogelobservatiepost te gaan rusten. En daar verscheen als troost voor de gemiste Kraanvogels onze kleine Schepsambassadeur! Eigenlijk ook een beetje een koning: In het Engels noemt men dit vogeltje namelijk Kingfisher.

In het Nederlands wordt hij gewoon Ijsvogel genoemd. Een sobere naam voor een prachtige verschijning!
Rodrik Steverlynck  30 mei '08

In het Grote Heidelandschap had ik vandaag de kans deze meikever te fotograferen.

Deze kever wordt ook wel 'molenaartje' genoemd, omdat er op de dekschilden precies steeds wat meelpoeder ligt. Een onhandig molenaartje wel: Zijn brommende vlucht eindigt dikwijls pats tegen een boomstam of een muur, waarbij de kever op zijn rug belandt en slechts met grote moeite terug overeindgekrabbeld geraakt.

Molenaar is wel niet zijn enige beroep. Deze kever is naast molenaar ook een eco-ambassadeurtje: Sinds de jaren 60 liep de populatie dramatisch terug, en de kever verdween bijna volledig voor enkele decennia: De intensieve bestrijdingsmiddelen en het toenemend gebruik van kunstmest in de landbouw deden deden deze kevers de das om. Ook werden akkers vanaf de jaren 60 veel dieper omgeploegd, waardoor de keverlarven bloot kwamen te liggen en in vogelsnavels verdwenen.

Sinds enkele jaren zijn ze gelukkig terug in opmars. Is ons ecosysteem aan de betere hand of bouwde deze kever een resistentie tegen bestrijdingsmiddelen op? Die vraag laat ik mijn enthousiasme niet beïnvloeden: Ik zie de meikever graag terugkeren.

Welkom thuis, molenaar!

Rodrik Steverlynck 18 mei 2008

Vrijdag, dus stil in Olmen, en ondanks alle voorspellingen best goed weer!

Dus: met mijn picknick, verrekijker en fototoestel in de rugzak heerlijk fietsen door het landschap van Grote Heide. Mijn gebruikelijke wandeling, die nu blijkbaar nog mooier wordt:

Ik fietste zoals gebruikelijk de Hamsestraat door, en dan Heidehuizen in. Om tot mijn verwondering een transformatie van formaat te ontdekken in Verloren Kost!

Tot voor kort begon Verloren Kost met een hoop afval (naast een bordje 'verboden te storten'!), waarna je op de erg dichte braambossen, netels, struiken en boompjes stootte.

Enkel in de greppel nààst het pad, en dan nóg met de nodige kleerscheuren, kon je doorheen Verloren Kost geraken.

Ik had het genoegen vandaag de enthousiaste gemeentewerkers te ontmoeten die dit hindernissenparcours omtoverden tot een prachtige landwegel die u van de Hamsestraat naar de Immerseweg en Grote Heideweg leidt.

De heren maakten zich zorgen rond het openhouden van de wegel, en vroegen me wat reclame te maken voor dit weggetje. Wat ik hierbij geprobeerd heb. Goed zo, jongens?

Ik denk niet dat de heren zich zorgen moeten maken: Volgende week trekt er al een wandelvereniging door Verloren Kost. En bij de volgende Grote Heide-activiteit zal deze mooie wegel ook zeker niet ontbreken!

En ondertussen loopt de avonwandeling met mijn hond hier voortaan zowat dagelijks door. Zodra het pad nog wat effener ligt, volgen de fietsers wel vanzelf!

Dank u, gemeente Balen, en dank jullie, gemeentejongens: Prachtig werk. Een absolute meerwaarde in het Grote Heidelandschap!

Rodrik Steverlynck    vrijdag 16 mei '08

Eén van onze laatste aaneengesloten moerasgebieden: Natuurreservaat Scheps in Olmen-Balen...

Een landschap waarin u wegdroomt, eender welke route u door dit uitzonderlijk biotoop volgt: Enkel een ontbrekende kudde zwarte stieren en het gegeven dat de paarden hier bruin zijn, scheiden je droom van de echte Camargue, het moerassige regionaal park in Zuid-Frankrijk...

Tot voor kort was dit gebied voor de doorsnee wandelaar zonder gids minder toegankelijk vanwege de vele grachten, de sterke waterniveauschommelingen en de drassige partijen moerasgrond.

Het Agentschap voor Natuur en Bos opende echter, in samenwerking met V.V.V. Balen, verschillende bewegwijzerde wandelpaden in Scheps.

U kan nu dus ook individueel zonder gids van dit moerasgebied genieten: U kan kiezen voor het moeraspad, dat 5 kilometer lang is. Of u volgt het weidepad, dat u 7 kilometer lang door een landschap waar u stil van wordt.

Plaatsen in Olmen-Balen waar de bewegwijzering start, zijn:

l de kruising van de Broekstraat met de Heiloopstraat 
l de Odradastraat  
l de Halflochtdijk  
l de Zillendijk (Het Pick Nick Eilandje ligt op 50 meter van de Zillendijk)  
l Bruine Kolk

Scheps ligt in de bovenloop van de vallei van de Grote Nete in Olmen-Balen.

De vallei is er op haar breedst doordat verschillende zijlopen zich hier bij de Grote Nete voegen: de Asbeek, de Visbeek, de Hanske Selsloop.

De goede waterkwaliteit van de beken zorgt voor een zeer gevarieerd visbestand, waaronder de zeldzame beekprik, het bermpje, snoek, paling, kwabaal,...

n Waterbergingsgebied

Met water hebben we reeds een hele geschiedenis achter ons liggen. De naam Vlaanderen is er zelfs uit ontstaan:

De streek tussen de Schelde en de Noordzee was in de 8e eeuw bekend onder de naam Pagus Flandrensis, wat "overstroomd gebied" betekent.

De bewoners van dat gebied werden Vlamingen genoemd, afgeleid van het Friese woord Vlame, dat vluchteling betekent. Een volk dat regelmatig moest 'vluchten' voor overstromingen van de Noordzee.

En water blijft ons parten spelen: Denk maar terug aan televisiebeelden uit 1998 van grote delen van Vlaanderen die blank stonden na overvloedige regenval...

Een ellende die vermeden kan worden door waterlopen in natuurgebieden vrij spel te geven. Zoals in Scheps bijvoorbeeld:

Door de waterlopen meer te laten kronkelen en ze breder te maken en bewust te laten overstromen, vernat het moerasgebied gebied.

De Vlaamse Gemeenschap, afdeling Natuur heeft het natuurreservaat grotendeels in eigendom, en ontwikkelt het moerasgebied verder door verlanding tegen te gaan (door afgraving), amfibieënpoelen aan te leggen, het moeras te vergroten,...

De rivieren mogen hier onbeperkt buiten hun oevers treden na hevige regenval. Dit levert een uiterst zeldzaam en prachtig moeraslandschap op met erg hoge natuurwaarde. Het landschap absorbeert het overstromingswater, zodat bebouwde gebieden gespaard blijven van wateroverlast.

Op deze is Scheps met zijn overstromingen van kapitaal belang als waterbergingsgebied.

Dat vele water betekent geenszins dat Scheps een eentonig landschap biedt: U vindt er een boeiende afwisseling van broekbossen, moerassen en weilanden. De weiden worden gericht beheerd als weidevogel- of hooiland.

Er wordt niet bemest en er worden geen bestrijdingsmiddelen gebruikt. Er wordt ook niet gehooid of gemaaid voor 15 juni, om vernietiging van vogelbroed te voorkomen.

n Flora

Scheps bestaat grotendeels uit veengrond en vochtige zandgrond.

Kwelwater borrelt kalk en mineralen uit diepere aardlagen naar boven. Door regelmatige overstromingen wordt het gebied op tijd en stond voorzien van water met een hoog ijzergehalte. Wat ook de 'roeste' waterkleur verklaart.

Water van prima kwaliteit trouwens (wat ook het brede gamma aan vissoorten mogelijk maakt), ondanks dat bruine kleurtje.

Zelfs het olielaagje dat soms op wateroppervlakken in Scheps te zien is, is puur natuurlijke olie die uit onderliggende aardlagen opgestuwd werd.

Deze bodemgesteldheid creëert de juiste leefomgeving voor bijhorende flora:

Eén van de typische moerasplanten die u in Scheps kan vinden, is de Moerasaardbei. Een vrij zeldzame, inheemse plant die van zon of halfschaduw houdt. De paarsrood tot purperrode bloem heeft iets weg van de bloem van de aardbei, vandaar de benaming.
 
Ook Adderwortel komt u hier tegen. Deze geneeskrachtige plant stond al in de 15e eeuw bekend om haar bloedstelpende eigenschappen. Het jonge blad werd ook veel als groente gegeten.

Ook Waterviolier kan u er bewonderen, een winterharde plant die bekend staat als uitstekende zuurstofleverancier. De plant groeit onder water, maar maakt mooie bloemstengels die tot 60 centimeter boven het water uitsteken. De bloemen zijn bleekpaars tot wit.

Ook de zeldzame Slangewortel, een plant uit de Aronskelkfamilie, treft u in Scheps aan. De bloei met het fraaie witte schutblad loopt van juni tot september. Daarna worden er giftige bessen gevormd.

De wortelstok van deze plant kronkelt -zoals een slang- vanuit het water de oevers op en omgekeerd. De plant groeit in de halfschaduw of volle schaduw. Naarmate de zomer vordert, zal u merken dat de bladeren van deze plant leerachtig worden. Op deze wijze verliest de plant minder vocht.

Ook de Gewone Engelwortel treft u hier aan. Deze groeit in rietlanden, wateroevers, vochtige bermen en natte hooilanden van het Scheps. De plant is een lid van de schermbloemenfamilie en kan tot twee meter hoog worden.

De Gewone Engelwortel is een waardplant voor onder andere de v-dwergspanner, één van onze kleine nachtvlinders.

Op de bloemschermen van de Gewone Engelwortel treft u dikwijls hele kolonies Kleine Rode Weekschildkevers aan. Deze insecten zijn betrouwbare weermannetjes: Ze kondigen onweer uren van tevoren aan door massaal te verhuizen naar de onderkant van plantendelen.

Waar voldoende vocht is, vindt u doorgaans ook Gewoon Speenkruid. Zo ook in het Scheps.

Een minder zeldzaam kruid, maar daarom niet minder mooi of boeiend: Dit plantje is de eerste leverancier van vitamine C in het voorjaar.

Vandaar dat de blaadjes van de plant vroeger gebruikt werden als middel tegen scheurbuik. In het Duits is dit kruid trouwens bekend onder de benaming 'Scharbockskraut', wat letterlijk 'scheurbuikkruid' betekent.

Wie zich aangetrokken voelt de blaadjes van het speenkruid in een gezonde vitamine-C-salade te gebruiken, moet er wel op letten de gele bloemetjes voor te blijven: Na de bloei worden de blaadjes giftig!

Nog een liefhebber van vochtige grond, met een voorkeur voor halfschaduw: Digitalis Purpurea of Vingerhoedskruid. Dit is een tweejarige plant: Het eerste jaar vormen zich de groene bladeren, het tweede jaar volgt de mooie toorts van purperachtige bloemen.

Deze plant is lid van de Helmkruidfamilie. De giftige stof digitaline uit deze plant wordt gebruikt om de hartspier te beïnvloeden.

Holpijp kent zijn ontstaan wel érg ver terug in de tijd: Deze uiterst primitieve plant stamt nog uit het tijdperk van de dinosauriërs. Ze bestond reeds toen er nog geen bomen of grassen of zaadplanten bestonden, en ze was zelfs de varens vóór. De plant vermenigvuldigt zich door middel van sporen en via wortelstokken.
 
Het is een nog vrij algemeen voorkomende, maar achteruitgaande soort.

Waar Holpijp voorkomt, groeit die dikwijls weelderig. Zo ook in Scheps: zowel in nat weiland als in het moeras (langs het 'knuppelpad') kan u deze prehistorische stengeltjes de kop zien opsteken, 30 centimeter tot een meter hoog. De dinosauriërs in het moeras moet u zich er maar bij dromen.

En dan is er nog de bekendste moerasplant, die gek is op stevige waterschommelingen, en zich dus prima voelt in het Scheps: het sierlijke Pitriet of Pitrus.

Deze vaste wilde grasachtige plant vormt bossen glanzend groene stengels.

Via het sponsachtig weefsel binnenin de stengels kan de plant zuurstof naar de wortels transporteren, waardoor pitriet of pitrus ook in zuurstofloze moerassen kan overleven.

De oorsprong van de benaming van deze plant is boeiend: het 'riet' spreekt voor zichzelf. De 'pit' slaat op het oude gebruik van het witte merg binnenin als lampenpit: Er bestaan meldingen van meer dan 2000 jaar geleden van het gebruik van deze witte kern als wiek voor olielampen. Ook in de tweede wereldoorlog werd bij gebrek aan kaarsen terug op deze wijze verlicht in de huiskamers.

Pitrus werd ook erg op prijs gesteld voor het vlechten van stoelzittingen, fuiken en matten.

Het Engelse "skep" betekent 'gevlochten mand'. Misschien ligt hier de oorsprong van de benaming Scheps, dat met al zijn moerassen ongetwijfeld een leverancier was van pitriet, waar men manden mee vlocht.

n Sensibilisering en bescherming

Eind 2005 ontstond Natuur- en recreatiewerkgroep Grote Heide uit een groep buurtbewoners die bezorgd waren om het behoud van de hoge natuurwaarden en zachte recreatie in deze regio. De werkgroep tracht natuurbeleving en zachte recreatie uit te bouwen in de Vallei van de Grote Nete.

De naam voor de werkgroep was snel gekozen:

Op oude landkaarten kreeg deze regio de naam Grande Bruyère of Grote Heide mee: de Franse geograaf Nicolas Le Fer legde dit gebied rond 1700 op kaart vast.

Dorpen die aan de rand van de heide lagen, waren Olmen, Balen, Lommel, Eksel, Hechtel, Helchteren, Houthalen, Koersel en Heppen.

Leopoldsburg bestond toen nog niet. Als men vanuit Olmen richting Hechtel ging was die heide zo'n  20 km breed.

Uit respect voor ons natuurlijk erfgoed en om te verwijzen naar de rijke landbouwtraditie, wilden we de naam Grote Heide in ere houden.

Werkgroep Grote Heide sensibiliseert in het bijzonder rond natuur- en landbouwgebied Grote Heide en de natuurparel van Olmen:

Moerasgebied Scheps, woonplaats, broedplaats, overwinteringshabitat, doortrekzone of jachtgebied voor de grote zilverreiger, ijsvogel, blauwborst, roerdomp, porseleinhoen, aalscholver, Europese zeearend, rans- , kerk- en steenuil, blauwe reiger, wulp, scholekster, roodborsttapuit, sprinkhaanrietzanger, sperwer, havik, bruine kiekendief, torenvalk, kievit, bosrietzanger, vlaamse gaai, buizerd, kleine bonte specht, grote bonte specht, zwarte specht, groene specht, ooievaar, bruine kiekendief, blauwe kiekendief, kraanvogel, boomvalk, hermelijn, bunzing, steenmarter, egel, vos, ree, snoek, beekprik, bermpje, paling, kwabaal, vinpoot- en alpenwatersalamander, levendbarende hagedis...

Ook de zeldzame en beschermde Rivierdonderpad werd bij staalnames door het INBO aangetroffen bij de Hoolstmolen, aan de rand van Scheps. Mits oplossen van enkele vismigratieknelpunten zoals bijvoorbeeld molenstuwen, is deze welkome vis op termijn ook in Scheps te verwachten.

De steenuil en de kerkuil pik ik er graag even tussenuit:

Deze steenuil heeft de gewoonte verrassend dikwijls trajecten al wandelend af te leggen. Ook over autowegen... Verkeer is dan ook de grootste verliespost bij het overlijden van de steenuil.

Ook wat de kerkuil betreft, wordt het hoogste percentage aan overlijdens veroorzaakt door het verkeer.

Geen goed idee dus om in de omgeving van Scheps, Grote Heide en Gerheserheide meer of bredere wegen aan te leggen om deze regio toegankelijk te maken voor de harde recreatie die tussen deze mooie gebieden plaatsvindt... 'Ontsluiting' heet dat met een mooi woord in de gemeentelijke plannen.

Ontsluiting van het gebied druist in tegen beleidsplannen op provinciaal, gewestelijk, nationaal en Europees niveau: Die dringen net aan op het aan mekaar schakelen van zoveel mogelijk groene oppervlaktes en het vrijwaren van open ruimtes. Dit om onze planten- en diersoorten een kans op overleving te geven, en mensen de broodnodige ontspanning en rust in de natuur te gunnen.

Natuurgebied Scheps is tussen haakjes internationaal erkend als habitatrichtlijngebied: Scheps ligt binnen habitatrichtlijngebied "Bovenloop van de Grote Nete met Zammelsbroek, Langdonken en Goor".

Scheps werd ook als gewenst Vlaams Ecologisch Netwerkgebied afgebakend, en deze regio werd door provincie Antwerpen geselecteerd als potentieel stiltegebied.

Tenslotte vormt de hele zone van domein De Merode tot aan Scheps één aaneenschakeling van natuurgebieden, Regionaal Landschap "Vallei van de Grote Nete" genoemd.

Dit Regionale Landschap kreeg reeds de medewerking van de gemeenten Westerlo, Geel, Herselt, Hulshout, Laakdal en Meerhout.

Rond deelname van Olmen-Balen aan dit Regionaal Landschap onderhandelt Provincie Antwerpen binnenkort -nogmaals- met gemeente Balen... Voor de zomer zouden deze onderhandelingen rond moeten zijn.

Een mysterie waarom het adembenemende Scheps nog niet de bescherming verkreeg die het verdient...

n Historiek

Scheps is de bakermat van Balen: Toen Balen rond ± 800 nog niet bestond, was ‘Scheps’ reeds een enclave waar een kerk stond en een kasteel dat door de Noormannen werd vernietigd. Later kwam daar een pastorij bij.

In de jaren 1000 tot 1700 teisterden roverbendes die rechtstreeks door Frankrijk gestuurd werden onze regio.

Frankrijk en Engeland waren aartsvijanden in deze periode en stonden op voet van oorlog: Beide landen vochten hun zogenaamde 'honderdjarige oorlog' uit, die in realiteit meer dan driehonderd jaar duurde.

Wat Frankrijk niet zinde, was dat Vlaanderen goede betrekkingen met Engeland onderhield. Ondermeer importeerde Vlaanderen wol uit Engeland voor de textielnijverheid.

Een situatie waar Frankrijk grip op probeerde te krijgen via plunderingen door hun roversbendes. Later volgden officiële Franse delegaties die bescherming tegen deze bendes aanboden, in ruil tegen annexatie van onze regio bij Frankrijk...

Deze roversbendes, hongersnood, wolvenplagen en ziektes zorgden in de Kempische streek voor armoede en ellende. Maar het Scheps bleef nog vrij leefbaar door de moerassige afgelegenheid en het harde labeur van de bewoners in deze vruchtbare delta.

Aangezien een centraal gezag ontbrak, moesten leefgemeenschappen zichzelf toendertijd maar beschermen tegen de roversbenden: Er werden ‘schansen’ gemaakt ter bescherming tegen de roversbenden. Dit waren hoger gelegen plaatsen met een wal die tot twee meter hoog kon zijn, en een sloot er rondom. Iedereen keek er op toe dat eerlijkheid stand hield op straf van zware boete.

Voorposten alarmeerden in geval van nood, zodat iedereen zich met zijn belangrijkste bezittingen kon 'verschansen', zich op de schansen veilig kon stellen. Dit gebeurde ook in het Scheps: Restanten van de schans van Scheps zijn nog zichtbaar op luchtfoto's. In het totaal kende Balen zo'n twaalftal schansen.

n Ethymologie

In 1267 wordt Scheps voor het eerst vermeld toen Nicolaes van Olmen de "curia de Sceps" aan de abdij van Averbode schonk.

Hij schonk toen een "hof" ( grote boerderij uitgebaat door een pachter, enkele stukken grond met een huisje van min of meer vrije boeren en percelen grond waarop cijns moest betaald worden aan de heer of de abdij).

Nicolaas van Olmen had het goed zelf van de abdij van Munsterbilzen.

Latere vermeldingen komen voor in Latijnse documenten van de abdij van Averbode b.v. in 1304 toen men het goed "Scapis" noemde.

Scheps kan ook de naam zijn van een vroegere eigenaar van het hof (er zijn nu nog veel mensen die Scheps heten), of verwijzen naar de ligging van het goed.

Als we in verwante talen gaan kijken dan vinden we in het engels skep, dat betekent "gevlochten korf of mand".

En in het Duits bestaan er uitdrukkingen als "scheef en scheps" (Ned. schots en scheef) en "zich scheps lachen" (ned. zich krom lachen?).

Scheps kan dus ook staan voor "kromming", naar de bocht die de Grote Nete in de buurt van Scheps(-kapelletje) maakt.

Ofwel is de benaming onstaan zoals beschreven onder 'Flora/pitrus':

De naam Scheps kan afgeleid kan zijn van het Engelse "skep", wat gevlochten mand betekent.

Best mogelijk, gezien onze vroegere sterke economische banden met Engeland, de aanwezigheid van Engelsen (en Fransen) in onze contreien tijdens de honderdjarige oorlog, en vooral vanwege al dat pitriet in onze moerassen, dat ongetwijfeld voor het weven van manden gebruikt werd!

Rodrik Steverlynck

Met uitdrukkelijke dank aan Frans Jennen van de Olmense Vereniging voor Heemkunde en Geschiedenis!

n Reeën

In verband met de reeën uit één van onderstaande artikeltjes vernam ik dat De Most een eigen populatie reeën heeft, net zoals het Scheps een eigen reeënpopulatie heeft.

Ook Gerheserheide heeft een eigen reeënpopulatie (11 stuks), die je kan opmerken in de Gerheserbossen.

Ook op de aansluitende akker- en weilanden van de Grote Heide kan u reeën opmerken. In het bijzonder in de middelste van de drie vijverclusters die tussen Gerheserheide en Schoorheide gelegen zijn: De Asbeekse Watertuinen, een domein waar de rust en de bescherming van de reeënpopulatie gewaarborgd wordt. 

Vier dicht bij elkaar gelegen natuur- en landbouwgebieden met vier aparte reeënpopulaties dus. Maar er heerst zeker geen hermetische scheiding tussen die verschillende groepen: Eenmaal de jonge reeën volwassen zijn, worden ze verdreven uit de groep en het natuurgebied waar de ouderdieren toe behoren.

Deze verstotelingen komen zo in populaties van de aangrenzende natuurgebieden terecht. Die 'verhuizingen' zijn uiteraard enkel bevorderlijk voor de genetische diversiteit.

Rodrik Steverlynck
Dank aan Rescue Wildlife Heusden-Zolder voor de foto van de ree! Zie voor website bij de links.

n Salamanders

De Vinpootsalamander en Alpenwatersalamander komen gebiedsdekkend voor in Scheps.

De Kamsalamander niet. Deze doet het in heel Vlaanderen niet goed en is niet voor niets een sterk beschermde soort.

Meestal zijn de populaties vernietigd door vissen. Kamsalamanders en vissen gaan niet samen. De larven van de Kamsalamander jagen in de waterkolom terwijl de larven van de overige salamanders op de bodem jagen, dikwijls tussen wtareplanten, of in ondiepe plassen zonder vissen opgroeien.

Larven die onbeschut in open water rondzwemmen, zijn uiteraard veel kwetsbaarder voor vissen. Zeker met exotische vissen zoals Amerikaanse Zonnebaars, de Aziatische Blauwband Grondel en de Amerikaanse Hondsvis.

Andere oorzaken zijn de verzuring, chemische vervuiling en het feit dat zij diepe, helderen poelen nodig hebben voor de voortplanting en deze verdwijnen door verlanding. Door toegenomen vermesting tenslotte ontstaan in veel poelen te veel algen waardoor de helderheid vermindert.

Het is al bij al dus een klein mirakel dat er rond Leopoldsburg nog twee plaatsen zijn waar de Kamsalamander voorkomt.

Rodrik Steverlynck
Met dank aan Gijs Damen!

n Anti-kikkerkanaal beschermt Scheps

Kikkers die de oversteek van natuurgebied Griesbroek naar Scheps willen maken, stoten op het kanaal tussen Straalmolen/Griesbroek en Scheps.

Dit kanaal vormt een onoverkomelijke barrière: Overzwemmende kikkers verdrinken allemaal. Tragisch voor onze streekeigen amfibieën.

Dit verhaal heeft echter een positief kantje ook: In Vlaanderen zijn er momenteel vier reproductieve populaties brulkikkers bekend. Eén ervan bevindt zich in vijvers in de vallei van de Grote Nete tussen Balen-Hulsen en Westerlo.

In juni 2007 haalde de brulkikkerplaag in het Griesbroek de media.

Het dodelijke 'anti-kikkerkanaal' is gelukkig ook moordend voor deze exotische kikker, zodat Scheps gevrijwaard blijft van een invasie van deze ongewenste gast.

Ongewenst omdat de brulkikker namelijk regelrechte ravages aanricht onder onze 'eigen' amfibieën en hun habitat inpalmt...

Bovendien kent deze kikker geen natuurlijke vijanden in ons land:

Zijn huid smaakt zo slecht, dat de kikker meestal ongedeerd weer wordt uitgespuwd als bijvoorbeeld een vos of reiger al een poging onderneemt een brulkikker op te eten...

Rodrik Steverlynck mei 2008

Met dank aan Robert Jooris en het ANB.

Vandaag nog eens de provinciegrens met Limburg overgestoken om te kijken hoe ze het daar met Regionale Landschappen doen. De keuze viel op natuurreservaat De Wijers. Hier leeft een onopvallende jongen die niet vies is van moeras, rietkragen en waterpartijen: de roerdomp!

Je hoort hem sneller dan je hem ziet, vanwege zijn teruggetrokken leefwijze in rietkragen. Het geluid wordt doorgaans omschreven als de klank van iemand die over een lege fles blaast. Mij doet het geluid wat denken aan de claxons in voetbalstadia. In Scheps zal u deze vreemde roep niet horen: de waterpartijen en rietkragen zijn daar niet groot genoeg naar zijn zin.

In De Luysen komt deze speciale reiger wél voor, zoals u eerder kon lezen op dit blog. Maar erover lezen is natuurlijk nog altijd niet hetzelfde als er eentje zíen: In de uitgestrekte wetlands van De Wijers werd de roerdomp in zijn vlucht door natuurfotograaf Staf De Prince pas pakkend vastgelegd! Dank voor de foto, Staf!

Deze 700 hectare water en riet zijn een schoolvoorbeeld van grensoverschrijdende samenwerking: Het reservaat loopt over de gemeentegrenzen van Zonhoven, Hasselt, Genk, Heusden-Zolder en Houthalen-Helchteren. Een partnerschap tussen deze gemeenten, Provincie Limburg, de Vlaamse Overheid en talloze lokale partners leidde tot bescherming van het gebied, dat valt onder het Regionaal Landschap Lage Kempen.

Naast de roerdomp herbergt deze omgeving ook de visarend en de boomkikker als vermeldenswaardige bewoners!

De 1.175 vijvers van dit natuurgebied nodigen zeker uit tot een wandelmiddag, waarbij vooral de totale stilte u zal opvallen. Op heerlijke natuurgeluiden na dan, zoals de energieke kikker-concerten die u er dezer dagen kan bijwonen. Of de soundmix van de vele zangvogels.

Of de claxon van de roerdomp...

Rodrik Steverlynck zondag 27 april '08
Met dank aan Staf De Prince:  http://www.belgiandigital.be

Nóg een diertje dat zijn voordeel doet met het warmer wordende klimaat, en zijn naam dankt aan tijgerstrepen: de tijgerspin.

Een vijftal jaar geleden merkte ik het diertje in België voor het eerst op toen ik mijn ogen opende in mijn tentje op ‘Reggae Geel’: daar hing ze, pal boven mijn gezicht, in de nok van de tent.

“Een kleurige, exotische spin, per ongeluk meegereisd met al even kleurige exotische muzikanten.”, dacht ik toen.

Maar ik merkte deze ‘reggae-spin’ later ook op andere plaatsen op, en nu vind ik jaarlijks meerdere tijgerspinnen in struikjes in mijn eigen tuin. Deze spin, die oorspronkelijk enkel rond de Middellands Zee aangetroffen werd, installeert zich nu ook in noordelijkere streken zoals de onze.

Aan het web alleen al zie je zó dat je met een tijgerspin te maken hebt: van ongeveer in het centrum van het web loopt een zig-zag-draadje naar beneden toe. 
 

Het web hangt vrij laag boven de grond, want deze spin heeft een voorkeur voor sprinhanen. Ik heb de sabelsprinkhaan, die al een aantal dagen een meter hoger dan de spin in een spur-struik zat te tsjirpen, maar alvast gewaarschuwd.

Een overbodige waarschuwing, denk ik: sabelsprinkhanen houden zich doorgaans hoger dan de tijgerspin op.
 

Of wespspin, zoals ze ook genoemd wordt. Ook weer vanwege die strepen. Het toeval wilde dat er op het moment van de foto ook een wesp mooi ingesponnen in het web hing, klaar om als vieruurtje te dienen. De sabelsprinkhaan is van het levenseinde van die wesp misschien toch geschrokken: ik heb hem sindsdien niet meer gehoord of gezien in die struik...

Rodrik Steverlynck   
3 september '07

Zomer, terrasjes…

Ik schrijf erover in een niet echt zonnige periode.

Maar ook (regen-)water is natuurlijk interessant genoeg om over te schrijven.

En onmisbaar voor elk levend organisme. Sommige zeedieren bestaan voor 97% uit water. De mens bestaat voor 66% uit water.

Maar water is zelfs voor onze kleinste organismen onmisbaar. Zoals ook voor het Kleverig Koraalzwammetje:

Een mooie, fluo-oranje zwam die op rottend naaldhout leeft.
 

Bij zonnig, droog weer verschrompelt het zwammetje tot een hard klompje, en wacht zo op vochtiger tijden.

En in nattere periodes steekt de zwam weer zijn vier tot acht centimeter lange ‘gewei’ in de lucht.

Ook voor grotere organismen als de mens, en in grotere volumes, is water puur genot: zo worden onze landschappen gevoed én getekend door beekjes, stromen, vijvers,…

Maar teveel is, ook in het geval van water, teveel.

Dan eindigen we met water in onze kelders, zoals in West-Vlaanderen kort geleden het geval was.

Enkel een argument meer om onze natuur- en waterbegingsgebieden naar waarde te schatten en te koesteren.

Gebieden zoals de vallei van de Grote Nete, met haar moerassen van Scheps bijvoorbeeld…


Rodrik Steverlynck   
23 augustus '07

Vakantie, zomer, zonnig weer,… terrasjes-tijd!

Dat moet deze rups gedacht hebben. Ze is dan ook mooi genoeg om ‘onder de mensen’ te komen.

Maar deze rups lijkt met haar terrasje een beetje vóór op haar gebruikelijke levenscyclus:

De prachtige doodshoofdvlinder die later uit deze rups voortkomt, lust inderdaad graag een fruitsapje. Dat drinkt de vlinder echter niet op een terrasje: die zuigt zelf sap uit fruit.

De vlinder zelf herinnert u zich misschien uit de film “The silence of the lambs”… De doodshoofdachtige tekening op de bovenzijde van het borststuk van de vlinder paste volgens de filmmaker blijkbaar goed in een thriller.

In realiteit valt er weinig te ‘thrillen’ aan deze nachtvlinder.

Hoewel: het is een vrij grote nachtvlinder, die dan ook nog eens in staat is piepende geluidjes voort te brengen. In onze streken kan de vlinder echter niet overleven.

Als trekvlinder uit Azië, Afrika en Zuid-Europa passeert de doodshoodvlinder wel in onze streken, maar de poppen overleven onze winters niet…

Aan het kleine ‘staartje’ van de rups kan u zien dat het een rups is uit de familie van de pijlstaartvlinders.

Bloglezers uit Bree waren zo vriendelijk mij deze foto door te mailen. Mijn uitdrukkelijke dank daarvoor: deze rups had ik nog nooit gezien!

Ik voeg er nog een rups uit diezelfde familie van pijlstaartvlinders aan toe: de ligusterpijlstaart.

Deze rups deed haar naam eer aan door te poseren op een twijgje van een ligusterstruik.

Rodrik Steverlynck    
21 augustus '07

In de boven- en middenloop van de Grote Nete worden momenteel de mogelijkheden tot oprichting van een regionaal landschap onderzocht.

Streefdoel is minstens één regionaal landschap op te richten in deze zone. Deze zone loopt van het Merodegebied tot aan De Most, schreef ik eerder. Van De Most plaatste ik al foto's en een artikeltje.

Tijd dus om het nu eens over het ander einde van de zone te hebben: Het Merodegebied. Zelf bezocht ik slechts een stukje van het Merodegebied in Westerlo dat door Natuurpunt beheerd wordt, en vond het meer dan de moeite.

In opdrogende grachtjes langs de wandelpaden troffen we een triest tafereel aan: Tientallen stervende Zonnebaarzen. Triest omdat de vissen niet meer te redden waren, maar ook omdat het exoten zijn, die massale slachtingen onder inheemse vissoorten, libellen- en amfibieënlarven aanbrengen.

Eind negentiende eeuw werden deze vissen vanuit Noord-Amerika ingevoerd in Europa. Als vijver- en aquariumvis, want het is een prachtige vis om te zien.

Maar het verhaal liep een beetje zoals het brulkikker-verhaal: Nakweek of te groot geworden exemplaren werden in waterlopen uitgezet. Ongetwijfeld met de bedoeling de dieren een zo diervriendelijk mogelijk nieuwe thuis te geven.

Voor de dieren echter die reeds in die waterlopen leefden, betekent deze baars een ecologische katastrofe. Dat werd hier in De Merode wel erg duidelijk geïllustreerd: In die grachtjes lagen uitsluitend Zonnebaarzen, geen enkele andere teken van leven...

Domein De Merode loopt door de gemeenten Westerlo, Herselt en Laakdal. 

Het domein is een aaneenschakeling van kleinere interessante gebieden, die min of meer bij elkaar aansluiten, en dus ook samengehouden en samen beheerd dienen te worden.

Het gaat concreet over de deelgebieden Averbode-bos en Averbode-Heide, Helschot, Hertberg, Kwarekken, Varenbroek, Varendonk en Beeltjens.

Het zou mooi zijn mochten lokale, provinciale en gewestelijke beleidsinstanties tot eenzelfde "Merode-benadering" komen aangaande de samenhorende deelgebieden Scheps, Grote Heide, Schoorheide, De Most, Gerheserheide,...


Rodrik Steverlynck  

10 augustus '07



Voor verdere info over de vijf zoekzones voor regionale landschappen in provincie Antwerpen:

Contacteer de Koninklijke vereniging voor Natuur- en Stedenschoon (KVNS): Tel. 03 232 35 31, of:
http://www.kvns.be

Verdere info over De Merode: zie de link naar vzw Kempens Landschap.

Nog eens een stukje Limburgs landschap: 'Langven' in de gemeente Ham...

Het is maar nét over de grens met provincie Antwerpen piepen. Maar dat voel je uiteraard niet als je deze grens over wandelt.

Officiële wandelpaden liggen er hier niet, maar "met de stafkaart in de hand kom je door het ganse land"...

Bossen, koren- en maïsvelden, én genieten! In zo'n omgeving kan je letterlijk stellen dat "de weg het geluk is".

Dat geldt ook voor de landschappen Grote Heide, Gerhees, Gerheserheide, Scheps,...: Landschappen die eigenlijk samen één groter geheel vormen, en samen moeten kunnen blijven horen.

Geen regio om verder te gaan versnipperen. Geen landschap om te vernielen in functie van bereikbaarheid van eender welk privé-initiatief. 'Ontsluiting' heet dat voorzichtig in beleidsplannen.

In de praktijk betekent dat in ons geval het aanleggen van grotere of bijkomende wegenvoor harde recreatie  in onze agrarische omgeving . 


n Vrijwaring   

Een prachtige omgeving die roept om een geïntegreerd, grensoverschrijdend beheer (Antwerpen-Limburg) en vrijwaring van de bestaande open ruimtes...

Vrijwaring niet enkel ruimtelijk, maar ook functioneel gezien:

De landbouwactiviteiten beschermen, en de regio voor zachte recreatie aanbieden.

Wandelsport, ruitersport, hoevetoerisme, wielersport, nordic walking, rollerblading, ... voor elk wat wils in deze prachtige omgeving.

Misschien was het toch wat 'kort door de bocht' om te stellen dat je het niet voelt als je de provinciegrens Antwerpen-Limburg oversteekt:

Wat natuur- en milieubeleid betreft, kunnen we nog heel wat leren van deze bosrijke provincie: Maar liefst 52.000 hectare van het Limburgs grondgebied bestaat uit bos (*).

Een hele prestatie, en een hele hulp in de strijd tegen onze klimaatopwarming: Ondertussen is het misschien overbodig om nog eens te vertellen dat de CO2 die we onder andere via onze uitlaatgassen de atmosfeer insturen, het broeikaseffect vergroot, en de aarde dus verder doet opwarmen.

n Interessante deal     

Tegen die overmaat aan CO2 bestaat gelukkig ook een erg heilzaam middel: Bosaanplanting!

Groeiende bomen nemen namelijk de schadelijke CO2 uit onze atmosfeer op, en zetten die om in zuurstof en hout. Als dat geen interessante deal is?...

Geen wonder dat de Verenigde Naties als reactie op de klimaatopwarming de 'Billion Tree Campaign' opzette: Wereldwijd wil de VN zeven miljard nieuwe bomen aangeplant zien tegen eind 2009.

Op naar meer bos dus! En naar verbindingen tussen de verschillende bossen en andere natuurgebieden.


n Bewonderenswaardig beleid     

Maar, zoals eerder vermeld: Provincie Limburg heeft een bewonderenswaardig beleid wat natuur betreft. De provincie werd op basis van samenhorende landschappelijke karakteristieken opgedeeld in tien Grote Landschappelijke Eenheden (GLE's).

Limburg duidde reeds een tachtigtal gebieden aan die mogelijks provinciale natuurverbindingsgebieden worden, en trekt voor 2009 maar liefst 90.000 euro uit om deze natuurverbindingsgebieden tot stand te brengen.

Dat gebeurt in samenwerking met natuurverenigingen, landbouwers, regionale landschappen, gemeentebesturen en particulieren.

Het is de taak van provincies, ook van provincie Antwerpen, om dergelijke natuurverbindingen te creëren in het kader van het Europese Natura 2000-netwerk. Een initiatief dat tracht een zo groot mogelijk Europees ecologisch netwerk van aaneengesloten natuurzones te bekomen.

n Biodiversiteit     

Een goede zaak voor migratie van onze dieren uiteraard. Migraties van reeën bijvoorbeeld. Het spreekt voor zich dat Natura 2000 automatisch ook voor zorgt dat de genen-uitwisseling bij de voortplanting van onze dieren er zo gezond mogelijk uitziet:

Hoe verder weg jonge reeën hun partner kunnen gaan zoeken, hoe groter de kans dat hun kalveren 'goede genen' en een goede gezondheid zullen hebben. Hoe uitgestrekter het groene netwerk, hoe beter dus voor de biodiversiteit.

En we zouden het haast vergeten: Hoe beter voor de psyche van de moderne jachtige mens die in dit netwerk van natuurgebieden zijn uiterst kostbare rust vindt...

Rodrik Steverlynck    

* Situatie in 2003. Bron: MVG, afdeling Bos en Groen