Mozart componeerde het eerste pianokwartet KV478 (1785) in opdracht van de muziekuitgever Franz Anton Hoffmeister, maar de verkoop viel tegen : het werk was te moeilijk en te eigenzinnig - zeg maar te artistiek - om uitgevoerd te worden door amateurs. Het is een compositie waarin alle stemmingen weergegeven worden : het Allegro is lyrisch/dramatisch, het Andante melancholisch, het Rondeau spiritueel ; het hele werk is bovendien een perfect voorbeeld van de complexe, concertante stijl van Mozart, waarin de piano wel de hoofdrol speelt maar behoefte heeft aan de strijkers om alle gevoelens weer te geven. Het KV493 heeft concerto allures, vooral in het Allegro staan de strijkers één voor één minstens op gelijke voet met de piano en nemen zelfs vaak het voortouw in de melodievoering. Het begint wat pocherig en evolueert naar een virtuoze maar serene wedstrijd tussen piano en strijkers. Het Larghetto is inniger en freler maar lijkt alweer meer op een pianoconcerto dan op een kwartet en bewijst opnieuw Mozarts genialiteit. Het Allegretto is een speels, humoristisch rondo dat evolueert naar een soort dramagiacosa. Een zeer mooie vertolking, geheel in de geest van Mozart, is die door BoyanVodenitcharov op pianoforte, Ryo Terakado op viool, François Fernandez op altviool en Rainer Zipperling op cello. Jammer genoeg wordt niet gespecificeerd op welke - authentieke - instrumenten de werken worden uitgevoerd (Flora). Een oudere, interessante opname is die door het ensemble Sonnerie o.l.v. Monica Hugget (viool) en met Emilia Benjamin op altviool, Alison McGillivray op cello en Gary Cooper op een copie door Derek Adlam van een Anton Walter uit 1795. Ze klinkt heel wat conventioneler en heeft - ook opnametechnisch - niet de uitstraling van voorgaande uitvoering. Ze was in 2000 wel waardevol pionierswerk en aldus erg bewonderenswaardig. Eigenaardig is dat hier het Larghetto uit 493 slechts de helft duurt van de andere opname (ASV).
Mozart : Trios für Klavier, Violine und Violoncello
Mozart schreef slechts 6 trio's voor piano, viool en cello. Dat in de jaren 1780 het trio in deze bezetting als pianomuziek met begeleiding werd beschouwd en vooral onder amateurs populair was, is er wellicht de oorzaak van dat ze in die tijd minder gespeeld werden - het niveau lag immers te hoog voor amateurs. Ze omvatten de KV 254, 496, 502, 542 en 546, waarvan het eerste uit 1776 nog als Divertimento a 3 werdgenoemd en nog geen van Mozarts latere stijlkenmerken vertoont. De andere dateren uit de jaren 1786 tot 1788 en zijn vanaf 496 typisch voor de rijpe stijl van Mozart: het zijn echte trio's waar elk instrument zijn eigen rol krijgt i.p.v. alleen ter ondersteuning van de piano. Ze worden met veel stijlgevoel en inzet vertolkt door het Trio Stradivari bestaande uit Jolanda Violante ( de eerste drie trio's op een kopie door Saturnino Cisneros van een Andreas Stein uit ca. 1770, de laatste drie op een kopie door Paul McNulty van een Anton Walter uit ca. 1792 - een prima keuze dus), Federico Guglielmo (de eerste drie op een Bernardo Calcanius, de laatste drie op een kopie door Claude Lebet van een Giovanni Battista Guadagnani uit 1782) en Luigi Piovani (op een cello van Giuseppe Sgarbi uit 1789). De opname is grandioos gedetailleerd en verloopt voorbeeldig chronologisch. De uitvoerders doen - gelukkig - geen enkele poging om de muziek wolliger te maken dan ze is (een euvel waar "moderne" pianiotrio's onder lijden) en hun uitvoering klinkt nuchter, ernstig, maar speels waar het moet, en authentiek, zonder het minste vibrato (cpo).
Dit trio voor viool, altviool en cello wordt ook wel Divertimento genoemd. Het is het enige werk dat Mozart voor deze bezetting schreef en dat is verwonderlijk want ze is ideaal omdat elk instrument op gelijke voet staat. Het is ook veel meer dan het klassieke Haydnse divertimento. Het Allegro begint speels maar de uitwerking is ernstig en ver van "ontspannend en verstrooiend". Ook in het Adagio hoort men een ernstige, duistere toon onder het zangerige, dromerige thema. Het daarop volgende Menuetto is prachtig verdeeld onder de drie instrumenten. Het tweede Andante bestaat uit een aantal heerlijke variaties op een lieflijk thema waarin elk instrument mag schitteren. Het tweede Menuetto heeft twee Trio's : het eerste zwevend over de dansvloer, het tweede meer springerig dan dansend. Het afsluitend Allegro is een wolkenloos, opgeruimd stuk muziek. En zeggen dat dit "gelukkig" strijktrio in opperste geldnood werd geschreven Een historisch gefundeerde vertolking - en wellicht tot nu toe de enige - is die uit 1990 door L'Archibudella met Vera Beths op een Antonio Stradivari, JürgenKussmaul op een William Forster en Anner Bylsma op een Gianfrancesco Pressenda (Sony Vivarte). Op dezelfde CD staan ook vier van de Sechs dreistimmige Fugen KV 404a eingerichtet für Violine, Viola und Violoncello, waarvan niet zeker is dat ze van Mozart stammen.
De composities voor viool en altvioolzijn nu minder populair. Joseph Haydn componeerde er, zijn broer Michael ook, Mozart slechts twee. Het Allegro van KV 423 klinkt bijna als een kwartet doordat de twee instrumenten enerzijds verweven zijn, anderzijds met elkaar wedijveren. Het Adagio is, zoals gewoonlijk, gebouwd op een cantabile melodie waarrond de altviool figuren en versieringen weeft. Het Rondeau klinkt als een vioolconcert. KV 424 opent met een kort maar breed Adagio. Het Allegro klinkt weer meer als een kwartet of zelfs een multi-instrumentale symfonie. Het Andante cantabile wordt geheel beheerst door de viool die de intieme melodie met veel versieringen omweeft. Het afsluitend Andante grazioso is een simpel, gracieus melodietje waarop even uitbundige variaties gebouwd zijn. Er bestaan weinig opnames van deze duo's ; gelukkig één op én authentieke instrumenten én perfect en met een uniek naturel vertolkt door Rachel Podger (eeen Pesarinius uit 1739) en Jane Rodgers (een copie van een Guarnerius door Jan Pawlikowski) (Channel Classics). Als treffende vergelijking staan er twee duo's van Micheal Haydn op deze CD ; het wordt dadelijk duidelijk hoe superieur en complex de muziek is van Mozart : bij Haydn beperkt de rol van de altviool zich al te vaak tot die van basso continuo.
De sonates voor viool en piano overspannen zowat de hele carrière van Mozart. Opnames bestaan er in alle traditionele smaken en geuren, weinig echter op authentieke instrumenten : alleen Rachel Podger en Gary Cooper hebben ze allemaal - en heel succesvol - opgenomen. Rachel Podger speelt op een Pesarinius uit 1739 en doet heel stijlbewust d.w.z. zonder continu vibrato. Gary Cooper voert alle sonates, van de eerste tot de laatste, uit op een copie door Derek Adlam van een Anton Walter uit 1795 en daar wringt het schoentje : de eerste noch de middelste sonates kunnen eenvoudigweg niet op dit instrument gespeeld worden omdat dat toen nog niet bestond ; historisch is dit fout. Erg jammer dus want is er is geen alternatief. Bovendien werden de sonates door elkaar opgenomen i.p.v. chronologisch wat een verwarrende indruk geeft en geen weergave van de opvallende evolutie die Mozart doormaakte. Dubbel jammer (Channel Classics).
Mozart schreef slechts één enkele sonate voor twee piano's (KV 448), een virtuoos en moeilijk werk door de vele handenwisselingen. De sonates KV 497 en 521 zijn twee werken uit 1786 resp. 1787 waarin het genie erin slaagt de complexiteit van een kwartet of zelfs van een orkest te evenaren. Ze woorden met veel élan en jeugdige enthousiasme vertolkt door de zussen Veronica en Marie Kuijken op twee copies door Claude Kelekom van een Johannes Andreas Stein uit 1788, twee uitzonderlijk klinkende instrumenten met veel rijkdom en nuances (Challenge Classics).
De sonates voor piano van Mozart liggen goed in de markt bij bekende pianisten en iedere uitvoerder met naam en faam heeft er zich aan gewaagd, meestal met een desastreus resultaat, omdat hij/zij de sonates uitvoerde volgens de 19de eeuwse praktijk en op een 19de of zelfs 20ste eeuws instrument (wat een totaal verkeerd klanbeeld produceerde) : het ontbrak hen aan met ander woorden aan historisch inzicht. Aan opnames door pianisten van de moderne school d.w.z. van de muzikanten die ervan overtuigd zijn dat de eigenheid van een werk slechts tot uiting komt als het gespeeld wordt op (een copie van) een historisch instrument uit de tijd van de componist is er geen gebrek. Eén van de eersten was de uitstekende Nederlandse pianist Bart van Oort die alle composities voor piano opnam. Ook Ronald Brautgam deed dat. De befaamde Duitser Andreas Staier waagde zich aan enkele werken. De Zuid-Afikaan Kristian Bezuidenhout werkt aan een langlopende reeks. Maar hun uitvoeringen hadden/hebben een enorm gebrek : alle sonates (van de beginperiode tot de rijpere) voer(d)en ze meestal uit op één en hetzelfde instrument, wat natuurlijk onzin is : hier ontbrak opnieuw het historisch inzicht. Aan dit historisch inzicht voldoet de Nederlander Arthur Schoonderwoerd perfect : in 2005 en 2009 nam hij alle sonates op en gebruikte voor elke ontstaansperiode een ander, tijdsgebonden instrument : 1. een Tangentenflügel van W. Jurgenson naar Spaeth & Schmahl uit 1775 (KV 279 tot 284), een schitterend en veelzijdig instrument (men luistere bv. naar het Andante amoroso uit 281 of de Variazioni uit 284 en een een volslagen nieuwe luisterervaring openbaart zich). 2. een pianoforte van dezelfde bouwer naar Johannes Andreas Stein uit 1780 (KV 309 tot 311, 330, 331), een instrument (met onbeklede houten hamertjes) dat af en toe herinnert aan de rammelkast die het klavecimbel is, maar waaruit, onder de magische vingers van Schoonderwoerd, fascinerende klanken en kleuren ontstaan (bv. het Allegro maestoso en het Andante con espressione uit 310 of het treffend spirituele Allegro con spiritu uit 311; het Andante cantabile uit 330 waar men werkelijk meent de orkestbegeleiding te horen die het zangstuk ondersteunt ; het beroemde Alla turca uit 331 dat niet alleen het tromgeroffel beeldig weergeeft, maar door de onverwachte versieringen een poëtisch tintje krijgt) . 3. een clavichord van J. Potvlieghe naar een Noord-Duits voorbeeld uit 1780 (KV 332, 333, 545 en576), een "huiskamerinstrument" waarvan de klank aan een gitaar doet denken, wat te wijten is aan het plectrum dat de snaar doet trillen ; hoe briljant Schoonderwoerd dit delicaat instrument aanpakt hoort men in het veelgehoorde maar veelal gepopulariseerd/geromantiseerde KV 545 en in het Allegretto van 576. 4. een pianoforte door P. Poletti en G. Tuinman naar Anton Walter uit 1790 (KV 533 & 494, 475, 457 en 570) - het meest gebruikte instrument om de sonates "authentiek" te vertolken - waarvan de hamertjes met leer bekleed zijn, wat een een minder klavecimbelachtige, warmere en flamboyantere klank mogelijk maakt (luister naar de zeer intellectuele en briljante KV 533 waar Schoonderwoerd de twee kenmerken grandioos versmelt, of naar de beroemde Fantasie KV 475 of naar de sonates KV 457 hoe de pianist de juiste toon aanslaat die al naar Beethoven verwijst, of naar de romantische 570)). Passende versieringen, spannende frasering, intelligente agogiek, alles steeds in de geest van het werk, maken van deze uitvoeringen een feest voor het oor. Zo levendig én authentiek klonk Mozart nog nooit (Accent).Voor mij is dit de definitieve, ultieme versie van de sonates.
