Geschiedenis.

Over de oorsprong van de kerk van Saint-Gilles als Courville is weinig of niets gekend maar deze moeten verbonden zijn met het kasteel welke de bisschoppen van Reims bezaten naast de kerk van Courville.  Het kasteel zou een erfenis zijn van een Karolingische villa door Fleodard vernoemd in de 10de eeuw. Het kasteel en de kerk van Courville beheersten de vallei van de Ardre ten westen van Reims.  Het is tevens van de heuvels rondom Courville dat de constructiestenen van de kathedraal van Reims afkomstig zijn.  De kerk van Saint-Gilles verrijst eveneens op een helling van de vallei van de Ardre, ongeveer op 15 km ten westen van Courville.
Deze kerk van Courville heeft eveneens zijn naam gegeven aan het dorp en bij het einde van de Middeleeuwen was zij de kerk van een Benedictijnenpriorij alsook parochiekerk.  Een akte van 1488 vermeldt dat de priorij van oudsher verenigd was met het burggraafschap van Courville, maw hing zij af van de bisschop van Reims net zoals de parochiekerk van Courville en Saint-Gilles.
Bij een volksopstand in 1233 te Reims, vluchtte het kapittel van de kathedraal naar Courmicy en de aartsbisschop, Henri de Brasne, trok zich terug in zijn residentie van Courville waar hij tot 1236 verbleef.  Bij zijn dood in 1240 verbleef hij eveneens te Courville.  De laatste gebouwen verdwenen in 1914 maar de kelders bestaan nog.
De hoge kapel Saint-Julien te Courville was voorbehouden voor het persoonlijk gebruik van de bisschop en verbonden met het kasteel door een houten brug.  De kapel is vernoemd in rekeningen op het einde van de 14de en de 15de eeuw.  De brug zou in 1730 ingestort zijn en de kapel gewijd aan Saint-Michel werd verlaten.
In 1895 werd een overwelving in baksteen aangebracht.  Het schip was voordien gescheiden van de kapel door een houten bevloering.  De klokkentoren en een deel van de kerk werd tijdens Wereldoorlog I beschadigd en nadien opnieuw gerestaureerd.  De kerk van Courville werd op 04 september 1920 geklasseerd door de dienst Historische Monumenten en deze van Saint-Gilles op 20 december 1920.

Beschrijving.

1) De buitenzijde.
Het voorkomen van de kerk van Courville schijnt ingewikkeld daar het hoge dak welk het westelijke deel van het schip overdekt, verlaagt voor het transept tot en met de kruising waarop de klokkentoren zich verheft.  Het hoge westelijke dak overdekt eigenlijk een torenportaal en de kapel van de aartsbisschoppen welk twee van de vier traveeën van het schip overdekt. 
Men moet naar de zijmuren in het noorden als het zuiden kijken om de begrenzing van de westelijke toren te zien, aan de hoeken gestut door de brede, platte steunberen welke zich beëindigen in een talud ongeveer ter hoogte van de gootmuren van de oostelijke traveeën van het schip.  Een horizontale uitsprong in de lengte van de zijden van de toren, kenmerken zijn oude, bovenste uiteinde.  De hoogste verdieping die opengewerkt is met paarsgewijze vensters is van de Gotische periode.  Deze toren heeft enkel een toegang in het westen, op het gelijkvloers met een deur geopend onder een rondboog met twee gordingen van het rechthoekige profiel, versierd met staafvormige kanteelversiering onder de bovenste gording.  Het timpaan is naakt en de stijlen ontdaan van iedere versiering.  Bovenaan geeft een rondboogvenster uit op de tribune van de toren en een andere onder een puntgevel, verlicht de hoge kapel die zich uitstrekt van de toren tot het schip.  Aan de noordelijke zijde van de toren bemerkt men in de nabijheid van de steunbeer aan de hoek  van de gevel, een dichtgemetselde, rechthoekige ingang, op de verdieping van de tribune.  Het was de toegang verbonden met het kasteel langs een houten brug, sedert de 18de eeuw verdwenen. 
De noordelijke zijbeuk van het schip, evenals de zuidelijke, paalt aan de toren aan.  Met de Gotische periode is hij gewijzigd geweest en zijn dak verlaagd daar het de vastgelegde balken onder de hoge vensters laat zien.  Een deur onder een rondboog opent zich aan de tweede travee.  De andere traveeën, gestut door steunberen, zijn door een venster verlicht.  Vier rondbogen zonder uitsprong en decor, openen zich op het hoge schip.  De platte steunberen laten de traveeën uitkomen en beëindigen zich op de oorspronkelijke hoogte van het schip.  Dit schip werd op het einde van de 19de eeuw opgehoogd in het oosten voor de overwelving ervan.  De gebeeldhouwde modillons van gezichten en maskers van de oorspronkelijke dakgoot zijn op hun plaats gebleven en begrenzen de toevoegingen.  De afdaken van de zijbeuken zijn aan de laatste travee gewijzigd in het noorden als het zuiden als gevolg van een latere overwelving met ribben. 
Het transept stelt een mooie symmetrie voor aan weerszijden van de klokkentoren op de kruising.  Deze is heel hoog voor een kerk van deze afmetingen en in overeenkomst met andere klokkentorens in de regio.  Hij houdt twee verdiepingen in op een schuin toelopende sokkel.  Zijn zijdelingse zijden zijn nauwer dan de zijden in de as en komen overeen met twee zijden van zijn dak.  Steunberen met een uitsprong staan aan de hoeken en beëindigen zich ter hoogte van de boogreeksen op de tweede verdieping.  Iedere verdieping is onderlijnd met een moluur van de ene steunbeer tot de andere.  De eerste verdieping is op iedere zijde doorbroken met twee gebroken paarsgewijze bogen onder een ontlastingsboog zonder versiering.  Op de tweede verdieping zijn de  bogen verdubbeld op iedere zijde.  Dunne colonetten ondersteunen de paarsgewijze bogen gemoluurd met een voetring en een ontlastingsboog is begrensd met colonetten waarvan de dekplaten zich verderzetten op de omtrek van de toren.  Een dakgoot met modillons loopt onder de wanden van het dak en verlengt zich over de puntgevels, verlicht met hoge paarsgewijze bogen onder een ontlastingsboog. 
De twee armen zijn uitstekend op de zijbeuken.  De noordelijke arm is in het westen aan zijn uiteinde geflankeerd met een afgerond traptorentje. Deze is getooid met een peperbustorentje waarbij de dakgoot met modillons, deze van het dak van de arm, verlengt. De steunberen verheffen zich aan de hoeken tot en met de talud waar zij uit de dunne steunberen tevoorschijn lijken te komen. De armen zijn enkel opengewerkt aan de gevel door een venster, samengesteld met een naakte rondboog met daarboven een oculus met zes kwabben. Het geheel is omkaderd door een ronde ontlastingsboog met een voetring en gedragen door twee colonetten. Een gebroken boog, eveneens gemoluurd met een voetring, opent zich in de puntgevels. 
Ten oosten van de noordelijke arm verheft zich een absidiool van vijf zijden die de hoofdapsis raken.  Zijn dakgoot is vergelijkbaar met deze van de armen.  De dunne rechthoekige steunberen kenmerken zijn hoeken.  De eerste zijde tegen de transeptarm is versierd met een blinde boog op een zware horizontale moluur die zich herhaalt in de drie zijden in de as onder de rondboogvensters. 
De hoofdapsis is ook polygonaal en hoger dan de noordelijke absidiool maar zijn dakgoot haalt niet dezelfde hoogte als deze van de transeptarmen.  Zij is trouwens heel verschillend.  Zij is onderlijnd met een lange, horizontale voetring en gedragen door modillons die gebeeldhouwd zijn met geometrische motieven en dierengezichten.  De tussenruimten tussen de modillons zijn versierd met schuin afgewerkte dallen en versierd met palmetten in rankenversiering en fruit.  De rechthoekige steunberen verdunnen geleidelijk naargelang de hoogte.  De drie vensters op de drie zijden in de as zijn in rondboog zonder enig ander decor en hun afmetingen zijn bescheidener dan deze van de noordelijke absidiool. 
Aan de zuidelijke transeptarm is er geen absidiool maar enkel een rechthoekige kapel tegen de eerste wand van de hoofdapsis gezet en verlicht met een kleine rondboog.  Bovenaan zijn oude fragmenten van de dakgoot van de hoofdapsis geplaatst geweest. 
De zuidelijke zijgevel van het schip is vergelijkbaar met de noordelijke maar er is geen enkel spoor van de oorspronkelijke dakgoot en een deur is geopend in de eerste travee van de zijbeuk.

2) De binnenzijde.
Het gelijkvloers van de westelijke toren is overdekt met een samenpassend ribgewelf.  De ronde schildbogen en gedragen door steunpilasters versterken de muren.  Een grote rondboog geeft toegang tot het schip.  Rechts van de ingangsboog ziet men de ingangsdeur van de tribune en op de eerste verdieping de grote tribune van de toren, overwelfd met een tongewelf.  Zijn boog is gedragen door massieve half in de muur aangebrachte pijlers en zijn bekroond met een eenvoudige impost.  Men bemerkt er de overgang tussen de toren en het schip.  Het is langs de tribune dat men de tweede verdieping kan betreden van de toren en bovenaan verlengd is langs het schip om de kapel Saint-Michel te kunnen betreden.  Deze bestaat uit één beuk en dateert van de Gotische periode. 
Het schip strekt zich uit over vier traveeën die verticaal de zware steunpilasters laten uitkomen die de half ingemetselde zuilen dragen en die zich verheffen tot en met de hoogte van de bogen van de rondboogvensters.  Deze zijn zonder versiering en in de as van de grote bogen doorbroken.  De dunne ontlastingsbogen verbinden de steunpilasters bovenaan de vensters.  De half ingemetselde zuilen dragen moderne gordingen.  Voor het einde van de 19de eeuw werd het schip op eenvoudige wijze geplafonneerd. 
De grote rondbogen hebben twee cilinders van het rechthoekig profiel en zijn passend samengevoegd.  De binnenste cilinder draagt op twee half ingemetselde zuilen in de pijlers.  De basissen vormen een eenvoudige uitstek of stellen twee zware boven elkaar gezette voetringen of klauwen voor.  De dekstukken zijn niet allemaal gelijk.  Onder hun hoge band vertonen zij steeds een ojief tussen twee staven of een staaf tussen twee hollijsten.  De kapiteellichamen zijn bijzonder interessant om hun versiering.  Hun profilering bestaat over het algemeen uit een kubisch kapiteel en het zijn authentieke kubische kapitelen die de half in de muur gemetselde zuilen op de steunpilaster van het hoge schip.  Onder de boogreeksen zijn de afgeleide kapiteellichamen met kubische vormen gebeeldhouwd geweest volgens een relatief dun toelopend werk met een maat in twee plannen aan de voor- en achterzijde.  De samenstelling is goed gecentreerd en de omkadering begrensd.  Aan de eerste pijler in het zuiden is de bovenste halve cirkel van het kubische kapiteel omringd met een kabelmotief en een bloem bloeit in het midden open tussen twee bladeren.  Aan het binnenste gedeelte verheffen de palmetten zich in het midden en komen overeen met de hoeken.  De samenstelling schijnt uit zijn verband geraakt en onaangepast aan de structuur van het kapiteellichaam.  In het noorden verlengt een bloemenmotief met links een opgerichte palmet onder een knop, een vis met een enorme kop die een mens met blote rug moet voorstellen en rechts vastgegrepen door het kapiteellichaam.  Zou het hier niet gaan om Jonas en de balein ? Andere kapitelen hebben een verschillende profilering gekregen met grote opgerichte palmetten aan de hoeken en een centraal motief, ineengevlochten cirkels, gebladerte of leeuwen met opgerichte staart.  Anderen zijn gemaakt in de vorm van een omgekeerde kegel met aan de hoeken brutaal gemerkt aan het bovenste gedeelte.  Zij zijn versierd met twee lagen van gebladerte, zonder een band met elkaar of aan de laatste travee gezichten van dieren omgeven door rankenversiering die vanuit hun muil uitgespuwd worden. 
De zijbeuken zijn gewijzigd geweest.  De eerste en de laatste travee in het noorden, de laatste travee in het zuiden zijn overwelfd met ribben.  Het vlakke dak en de buitenste muur van de noordelijke zijbeuk zijn herdaan geweest in de 19de eeuw.  In het zuiden zijn de eerste traveeën overwelfd geweest met ribgewelven maar het schijnt dat de steunpilasters die aan de pijlers van het schip palen, toegevoegd geweest zijn en dat de overwelving voordien niet voorzien was.  De dekstukken van deze steunpilasters zijn lager geplaatst dan deze van de half in de muur geplaatste zuilen onder de boogreeksen en de gordingen.  De openingen van de zijbeuken op de armen van het transept zijn gewijzigd geweest tijdens de Gotische periode wanneer men de armen heeft vastgelegd en de gewelven van deze laatste traveeën van de zijbeuken.  De grote gebroken boog in het oosten van de hoofdbeuk schijnt ook een herneming te zijn maar de half in de muur gemetselde zuilen die ze ondersteunen zijn ouder en hebben hun Romaanse kapitelen bewaard, met een stijlband in kabelmotief en een beeldhouwwerk van personages en gebladerte. 
De kruising van het transept is overwelfd met zware ribben, van een primitief type met drie zware voetringen dragend op de half in de muur gemetselde zuilen aan de hoekpijlers.  De armen zijn overdekt met ribgewelven van een dunner en meer geëvolueerd profiel.  De noordelijke absidiool is ook later en zijn gewelf van ribben draagt op de colonetten voorzien van kapitelen met knoppen.  De kapel van de zuidelijke arm schijnt primitiever te zijn, met zijn plat einde en zijn gewelf in gebroken tongewelf maar zij dient als sacristie en is moeilijk te bezoeken. 
De centrale apsis stelt een mengeling voor van een Romaanse en Gotische overwelving als men de kruising van ribben beschouwd als een eigen element van de Gotische bouwkunst.  De ingangsboog is verbonden aan de structuur van de kruising en met een gebroken vorm met twee gordingen met scherpe hoeken.  De polygonale  half in de muur aangebrachte zuilen, voorzien van kapitelen met breed, geribd gebladerte, verheffen zich onder de binnenste voetring.  Deze apsis, die aan de buitenzijde verschijnt met vijf wanden, is verdeeld in twee binnenste gedeelten, een rechte travee en de apsis.  De muren van de rechte travee zijn naakt, de drie vakken van de apsis zijn elk doorbroken met een inliggende rondboog zonder versiering.  Een moluur bekroont de muren en verlengt zich in de rechte travee tot en met de kruising.  Op deze moluur nemen de ribben van de rechte travee, een steun en zijn van het rechthoekige profiel.  Geen enkele steun gaat tot bovenaan de muren.  Men bemerkt ook de afwezigheid van schildbogen die in de transeptenarmen wel bestaan.  De gewelfsleutel is niet versierd maar de gebeeldhouwde gezichten staan in de hoeken gevormd door de ribarmen.  De apsis is niet op dezelfde manier overdekt.  Vier half in de muur gemetselde zuilen komen overeen met de gordingen die de ingang kenmerken en met twee gewelfarmen die zich niet kruisen maar die botsen op de sleutel van de gordingen.  De gewelvenarmen zijn geprofileerd met een voetring en spelen enkel een rol van versiering daar het gewelf van de apsis een halfkoepel vormt, gedragen door de horizontale aanzetten.  De gordingen die de apsis van de rechte travee scheiden, is gebroken en gemoluurd met twee voetringen waartussen een rij van kleine bloemen is gebeeldhouwd. 

Bronnen :

- Pauline de La Maléne in Atlas de la France Romane; Editions Zodiaque, Abbaye Sainte-Marie de la Pierre-qui-Vire 1995.
- Régine Pernoud en Madeleine Pernoud in Sources de l'Art Roman; Editions Berg international, Paris 1985.
- Anne Prache in Champagne Romane; Editions Zodiaque, La Nuit des Temps 55, Abbaye Sainte-Marie de la Pierre-qui-Vire

De kerk Saint-Gilles te Saint-Gilles