Wie zoals Japankenner Luc Van Haute regelmatig naar Tokio of andere Japanse steden reist, ziet de blauwe tenten van daklozen langs rivieroevers en in parken hand over hand toenemen. Maar Japan heeft zichzelf lange tijd niet in andere termen willen omschrijven dan als een uniforme middenklassenatie die bij een fenomeen als armoede dacht aan lompen en grote honger in andere landen. Het was ook een kwestie van niet willen zien: de eerste studie, van de OESO notabene, die aangaf dat Japan een vergelijkbaar armoedeprobleem heeft als de VS, werd in 2006 door de media genegeerd. Nochtans, de plaatselijke OESO-afdeling had ervoor gezorgd dat er ook een Japanse vertaling van het onderzoek verscheen. In de herfst van vorig jaar kwam Tokio, onder de nieuwe regering van premier Hatoyama, met een eigen statistiekje: 19 miljoen Japanners, ofte 15,7 procent van de bevolking, verdienen met een gezin met twee kinderen minder dan 1.370 euro per maand. De allerkwetsbaarste groep, zo bleek, was die van de 5 procent alleenstaande moeders. Niet minder dan twee op de drie leven in armoede, tegenover 11 procent van de doorsneebevolking. Omstreeks diezelfde tijd kreeg de studie 'Kinderarmoede' van professor Aya Abe grote aandacht. Abe hekelde vooral de geringe inspanningen van de overheid inzake onderwijs: met 0,5 procent van het bnp een cijfer dat veel lager ligt dan dat van de meeste rijke landen. "Het onderwijsbeleid versterkt de welvaartskloof en breidt ze uit. Bovendien spreekt men verkeerdelijk van studentenbeurzen", aldus Abe. "De waarheid is dat je louter een studielening kunt krijgen, die absoluut moet worden terugbetaald." Columnist Philip Brasor van de Japan Times speelde op de kwestie in. Hij zei "eindelijk te begrijpen waarom het bezoek van de Amerikaanse first lady, Michelle Obama, aan de Noord-Londense school voor achtergestelde meisjes in de hele wereld werd verslagen maar in Japan geen aandacht kreeg. Dan had men immers moeten vertellen dat een kind uit een arbeidersfamilie als Obama het met de hulp van studiebeurzen tot juriste heeft geschopt, wat in Japan niet mogelijk is. Sterker nog, de Japanse media berichten nu over scholen die in toenemende mate de diploma's van hun afgestudeerden inhouden omdat hun ouders het schoolgeld nog niet volledig hebben betaald."
Dure bijles In theorie kunnen Japanse kinderen na het 'gratis' verplichte onderwijs tussen zes en vijftien jaar relatief goedkoop naar het hoger middelbaar. Alleen, de goedkope staatsscholen hanteren een systeem van toelatingsexamens en alleen wie zijn zoon of dochter al vanaf het lager onderwijs naar dure bijlessen stuurde, ziet de kroost ook slagen voor die test. Armere ouders zijn bijgevolg aangewezen op privéscholen, die veel duurder zijn en bovendien van een lager niveau. Bijgevolg moeten niet weinig vaders en moeders extra jobs aannemen om de studies van zoon- of dochterlief te betalen. Of: ze zien hen voortijdig van school gaan, waarmee ze net zoals hun ouders gedwongen zijn tot een slecht betaalde, onstabiele baan. En aldus wordt de armoede generationeel doorgegeven. "Het grote probleem ligt bij de keuzes die de Japanse politici, bureaucraten en machtige zaakvoerders in de jaren zestig hebben gemaakt", legt Luc Van Haute uit. "Op dat moment werd ervoor geopteerd om de sociale zekerheid, in goede confucianistische traditie, te beschouwen als een verantwoordelijkheid van bedrijven voor hun werknemers. In ruil voor levenslange tewerkstelling en zorg zouden die laatste bijzonder toegewijde sarariman (een verbastering van salaryman) blijken, die avond- noch weekendwerk schuwden. Sinds de economische bubble begin jaren negentig is gebarsten, verloren talloze mensen hun baan en aangezien niet weinig bedrijven failleerden, viel er in termen van sociale zekerheid weinig te verwachten.
Nihilisme "Bij de generatie van huidige twintigers heerst een groot nihilisme: ze zagen pa zijn hele leven hard zwoegen voor het bedrijf dat hij onfeilbaar achtte en toen hij vijftig werd, belandde de man op straat", zegt Van Haute. "Tal van gezinnen konden de hoge hypotheken die ze in betere tijden hadden afgesloten, niet langer betalen en in sommige gevallen eindigde de sarariman van weleer gewoon in een blauwe tent in het park." Van Haute doet de huidige regering af als oude wijn in nieuwe zakken. "Het gros van de kopstukken van de Japanse Democratische Partij, die bij de laatste verkiezingen een overweldigend succes boekte, zijn oude getrouwen van de Liberaal Democraten die Japan nagenoeg in de hele naoorlogse periode bestuurden. Maar zelfs als Hatoyama echt verandering zou willen brengen, dan valt het niet mee om dit systeem te veranderen. Oké, hij zou de huidige werkloosheidsuitkering kunnen optrekken van maximaal zes maanden tot drie of vier jaar. Maar het uitwerken van een totaal andere vorm van sociale zekerheid is niet eenvoudig. En die bereidheid is er ook niet binnen zijn bijzonder heterogene kabinet." Tegelijk blijkt dat de meeste Japanners zichzelf niet graag als arm omschrijven. Niet alleen mijdt de overheid de term 'armoedebestrijding' maar bovendien hebben de meeste burgers de neiging om hun problemen voor zich te houden. "Als je zelf gaat verklaren dat je arm bent, dan werk je ook je eigen sociale isolatie in de hand en dat wil niemand", aldus een weduwe met een dochter in een interview met de Amerikaanse correspondent Martin Fackler.
"Dit kind is mentaal onstabiel en gewelddadig. Het heeft psychopatische kenmerken. Ik werd bedrogen en misleid door de werknemers van het weeshuis waaruit hij afkomstig was. Als moeder heb ik het beste van mezelf gegeven aan dit kind. Maar ik moet zeggen dat ik vrees voor de veiligheid van mezelf, mijn familie en vrienden en niet langer zijn moeder kan zijn." Met dit briefje arriveerde Artyom Savelyev vorige donderdag in Moskou, na een elf uur durende vlucht met United Airlines. Zijn grootmoeder, Nancy Hansen, was samen met de jongen vanuit Tennessee naar Washington gevlogen, waar ze hem als onbegeleide minderjarige op het vliegtuig naar de Russische hoofdstad had gezet. Daar werd de jongen opgewacht door een via internet gecontacteerde man, die het kind in ruil voor een vergoeding van 200 dollar naar het ministerie van Onderwijs bracht. Vrijdag werd hij medisch onderzocht en gezond bevonden, zeer waarschijnlijk gaat hij nu terug naar de instelling die hij nipt een half jaar geleden verliet. Gisteren verordonneerde de Russische minister van Buitenlandse Zaken, Sergev Lavrov, de opschorting van alle Russische adopties naar de VS, "tot er een akkoord komt waardoor eventuele problemen als deze geregeld kunnen worden".
Spuwen en dreigen
Artyom was vorig jaar een van de in totaal 1.600 Russische jongens en meisjes die een nieuw leven zouden krijgen in de VS. In september trok hij bij zijn oma en zijn alleenstaande moeder Torry in. Oma Hansen zei gisteren in interviews dat de sociale diensten in januari op bezoek gekomen zijn en vastgesteld hebben dat alles goed ging met het kind. Sindsdien, zo ging ze verder, "ging het totaal fout". Artyom, die door zijn nieuwe moeder 'Justin' werd genoemd, "spuwde, dreigde en maakte tekeningen van een brandend huis", waarin zowel zijn moeder als zijn inwonende oma zouden omkomen. De Amerikaanse justititie bekijkt momenteel of Hansen vervolgd moet worden.
Zowel in Rusland als in de VS ontstond grote beroering rond het lot van Artyom. Onder de kop To Russia, without love vraagt een Amerikaanse columniste zich af wat Hansen eigenlijk had verwacht van een kind dat het gros van zijn zevenjarige leven in instellingen had doorgebracht. "Bovendien", gaat ze verder, "is een adoptiekind geen zwerfhond die je weer van de hand kunt doen als blijkt dat hij bijterig is".
De Russische psycholoog en onderzoeker Sergei Klynchnikov stelde "dat het zeer waarschijnlijk is dat de jongen probleemgedrag vertoonde, en al even aannemelijk dat het personeel in de instelling waar hij verbleef daar niet of onvoldoende over heeft gecommuniceerd. Maar dan nog was het aan de adoptiemoeder om zich in te zetten en het hoofd te bieden aan de problemen."
Artyom is overigens niet het eerste Russische adoptiekind waarmee het fout loopt in de VS: sinds 1996, zo blijkt uit Russische statistieken, werden 16 kinderen door hun adoptieouders vermoord. In maart werden de adoptieouders opgepakt van de zevenjarige Ivan Skorogatov, die in augustus van vorig jaar stierf, zes jaar nadat hij was geadopteerd. Het kind vertoonde tachtig verwondingen en was zwaar ondervoed. De ouders, het echtpaar Craver, beweerden dat het jongetje een neiging tot zelfmutilatie had, wat de grootouders ontkennen. "Wat ons vooral opviel was zijn panische angst voor straf. Hij begon te beven als hij iets had mispeuterd", aldus oma Sandy. "Toen we in mei - drie maanden voor zijn dood - op bezoek gingen, troffen we het kind aan met gezwollen ogen. Mijn zoon zei dat de jongen zich voortdurend in de ogen wreef en overal tegenaan botste."
En aldus werd Viktor op die bewuste dag in augustus een van de gemiddeld vier jongens en meisjes die dagelijks in de VS worden vermoord, in zeven gevallen op tien door hun eigen vader of moeder.
Grote verontwaardiging
De Russische president Medvedev noemde het terugsturen van Artyom naar Moskou een monsterlijke daad, en tal van Russische media hadden artikels over "de zoveelste tragedie met Russische adoptiekinderen in de VS". Veel minder aandacht is er voor het feit dat Rusland een disproportioneel hoog aantal kinderen in instellingen laat opgroeien. Bijna driekwart miljoen meisjes en jongens moeten het zonder hun vader of moeder rooien. In veel gevallen leven die nog, maar vaak zijn ze niet in staat hun kinderen groot te brengen. De Britse ngo Everychild bracht in november vorig jaar een rapport uit over het fenomeen en hekelde vooral het feit dat Rusland nauwelijks preventieve kinderzorg heeft. Gezinnen worden niet systematisch gevolgd, en ook als er alarmsignalen komen uit de omgeving blijft reactie al te lang uit. Als de overheid uiteindelijk ingrijpt, betekent dat veelal dat de ouders hun voogdij definitief kwijtraken en dat hun kind voor de rest van zijn of haar jeugd in een instelling belandt. Dat aantal stijgt overigens razendsnel. In 2005 waren er drie keer zoveel gevallen van voogdijverlies als vijftien jaar eerder. Of die instellingen een goede plek zijn om op te groeien, valt sterk te betwijfelen. Volgens overheidscijfers uit 2007 pleegt niet minder dan een geplaatst kind op tien uiteindelijk zelfmoord. De autoriteiten zijn zich wel degelijk bewust van het probleem. 2007 werd met veel misbaar uitgeroepen tot het Jaar van het Russische Kind en de bevoegde minister beloofde toen plechtig dat er in de daaropvolgende drie jaar jaarlijks 120.000 kinderen uit instellingen zouden vertrekken naar pleeggezinnen, waar hen een warmere omgeving zou wachten. Op die manier zou het aantal kinderen in tehuizen met een derde moeten dalen. Experts wijzen erop dat het hoge aantal Russische kinderen die het zonder ouders moeten doen maar één aspect is van een gigantisch maatschappelijk probleem. "Een aantal tendensen die we momenteel waarnemen in Rusland", zo argumenteert demograaf Nicholas Eberstadt in World Affairs, "zijn nooit eerder in de geschiedenis van de mensheid voorgekomen." Alcoholmisbruik is daar een van. Volgens Unicef heeft niet minder dan 40 procent van de Russische mannen ouder dan vijftien daar last van.
